Doğum izinlerinde dünya modelleri , Türkiye’ye kaç beden?

Gülşah İMREK

Hükümetin geçtiğimiz ay açıkladığı Ailenin ve Nüfus Dinamiklerinin Korunması Programı beraberinde pek çok tartışmayı gündeme getirdi. Finlandiya modelini esas aldıklarını belirten hükümet, şimdi de kadınlar için “İş ve aile yaşamını uzlaştırmayı hedefliyoruz” diyerek önümüze yeni bir aile paketi koydular. 
Paketin esas olarak getirdiği düzenlemeler şöyle; Doğum izinlerinin artırılması, üç çocuk doğurana yapılacak yardımlar, yarı zamanlı çalışma olarak duyurulan esnek çalışma modeli. Tüm bu başlıklara ilişkin somut veriler dergimizin sayfalarında bolca mevcut. O nedenle bu yazı o çok referans alınan Avrupa ülkelerinde durumun ne olduğunu biraz olsun ortaya koymaya çalışacak. 
Dünyada doğum izinleri, çocuk bakım uygulamaları ve ebeveyn hakları ekseninde uygulanan farklı modeller var. “Çifte Emekçi Model”, “Yeni Aile Merkezli Model”, “Eşitlikçi Model” ve “Üçüncü Yol Modeli” gibi... İsminden yola çıkarak yorumlamalar yapmak mümkün ama gelin biz nerede ve nasıl uygulandığına bakalım.

DANİMARKA
‘EVET BU OLMALI’ DEMEYİN! 
Danimarka gibi refah devletlerinde “Eşitlikçi Model” uygulanıyor. Danimarka’da toplam izin süresi 52 hafta. Analık izni ise 4 haftası doğumdan önce, 14 haftası ise doğumdan sonra olmak üzere uygulanıyor. Annelik ücretinin yüzde 100’ü devlet tarafından karşılanıyor. Doğumu izleyen ilk 14 haftalık süreçte ise babalara kimseye devredemeyecekleri bir izin hakkı veriliyor. Evlatlık edinen ebeveynler için de 18 hafta analık, 2 hafta babalık izni ve toplamda 32 haftalık ebeveyn izni veriliyor. Danimarka’da ebeveynler Toplu İş Sözleşmesinde yarı zamanlı çalışmaya bağlı olarak izinlerini 64 haftaya kadar uzatabiliyor. Erteletme hakkına da sahipler. 
Okuyunca göze güzel gözüküyor değil mi? Ancak bütün bunların yanı sıra içinde yaşadığımız kadın-erkek eşitsiz dünyadan Danimarka gibi refah ülkeleri de payını almış olacak ki bu izinlerin çoğunu yine kadınlar kullanıyor. Yani kadınların yüzde 94’ü bu haklardan faydalanırken, erkeklerin ancak yüzde 80’i faydalanıyor.

İNGİLTERE
ANNE BABA YOKSA UCUZA ÇALIŞAN DADILAR VAR!
Üçüncü Yol Modeli dediğimiz ve çocuk bakımının gitgide piyasaya açılmış hali olan model ise İngiltere ve Hollanda’da çok yaygın. Üçüncü Yol’dan kasıt ise; “Anne ve baba dışında bir seçeneğiniz daha var!” demek oluyor. Çocuk bakımı denilen şey, bir sektör haline geliyor. Kayıtdışılaşıyor, ucuzlaşıyor, niteliksizleşiyor. Yarı zamanlı çalışma modeli getiriliyor. İş ve aile yaşamının uyumlulaştırılması hedefleniyor. Bu cümleler ülkemiz için düşünülünce çok tanıdık. Muhtemeldir ki, Türkiye’de de Amerika ve İngiltere’de olduğu gibi çocuklara şiddet uygulayan dadı videoları yayılmaya başlayacak. Bu kadar esnek, güvencesiz ve tanımsız işleri yapıyor olmak insanın psikolojisini başka nasıl bir hale sokabilir ki?
Gelelim İngiltere’ye. İngiltere’de analık süresi 39 hafta. İlk 6 haftalık sürede çalışan kadının ücretinin yüzde 90’ı ödenirken, kalan sürede belli bir miktarı ödeniyor. Ebeveyn izni ise her ebeveyn için 13 hafta ve ücretsiz. Ebeveynler izinlerini çocuk 5 yaşına gelene kadar istedikleri vakit kullanabiliyor. Ancak bir yıl içerisinde 4 haftadan daha fazla izin alamıyorlar. Babalar için ise izin 2 haftayı geçemiyor. İngiltere’de ücretli analık izninin kullanım oranı ücretsize göre daha yüksekken, aynı manzara yine karşımızda! Babalar bu izinlerin çoğunu yine kullanmıyor. “Çünkü Avrupa da olsa çocuğun bakımı için anneye verilen izin yeterli!”

İTALYA
TOPLUMSALLAŞAN ÇOCUK BAKIMI
İtalya’da ise çocukların yaşına coğrafi bölgeye ve aileye bağlı olarak farklılaşmış düzenlemeler görüyoruz. Bunlardan ilki 3 aylık bebeklerle 3 yaş arasındaki çocuklara hizmet sunan kreşler. Yılın 10 ya da 11 ayı hizmet veren bu kreşler, haftanın 5 günü günde en az 6 saat açık kalıyor. Kreşlerin yüzde 80’ine yakını ise belediyelerin doğrudan sorumluluğu altında ve kamu tarafından finanse ediliyor. İtalya’da bulunan kreşlerin sadece yüzde 20’si özel sektör kapsamında. İkinci olarak ise anaokulları karşımıza çıkıyor. İtalya’da zorunlu olmamakla birlikte 3-6 yaş arasındaki çocuklar için ana okulları devlet tarafından destekleniyor. Ancak devletin resmi anaokullarının yanı sıra kiliseye bağlı anaokulları da bulunuyor. Yani şimdilerde bizde açılan sübyan okulları gibi düşünülebilir. Anaokullarının yüzde 73’ü 3 öğün yemek masrafları dışında devlet tarafından karşılanıyor. İtalya’da yaşayan çocukların yüzde 90’ı bu hizmetlerden faydalanıyor. Yani işin özü, bir ülkede 3 yaşından itibaren çocuk bakım hizmetlerinin gelişkinliği kadınların ve çocukların toplumsal hayata katılımı açısından önemli bir fark oluşturuyor. İtalya bu anlamda iyi bir örnek.

ALMANYA
36 HAFTA İZİN GÜZEL DE İŞE NASIL GERİ DÖNECEĞİZ?
Ve Aile Destek Modeli. Yani Almanya, Avusturya, İspanya gibi ülkeler. Bu ülkeler sosyal devlet uygulamaları ile övünen ülkeler, ancak son dönemde her birinde sosyal güvenlik alanında yapılan değişiklikler ile bu övünç kaynağını yitirmeye adaylar. Kriz ile başa çıkma adına getirilen esnek çalışma modelleri, emeklilik yaşının ileriye atılması bunun için en bariz örnekler. Doğum izinleri ve çocuk bakım hizmetlerine gelecek olursak, şu söylenebilir: Almanya’da kadınlar işe geri dönemiyor. Almanya’da analık izni süresi doğumdan önce 6, doğumdan sonra 8 olmak üzere toplam 14 hafta. 2001 yılında yapılan bir düzenleme ile kadınlara toplam 36 aylık bir doğum izni veriliyor. İlk iki yıl doğumdan hemen sonra, kalanı da çocuk okula başlamadan evvel kullanılabiliyor. İznin ilk 12 aylık sürecinde ücretin ebeveyn maaşlarının yüzde 67’si ödeniyor. Yani devlet günlük olarak kadına 13 Avro ödüyor. Ancak çalışan kadının günlük kazancı bunun üzerindeyse, kalanı işveren karşılıyor. 18 yaşına kadar da çocuk için ek yardımlar yapılıyor. Ancak burada da tüm izinlerin anne üzerinden tarif edildiğini görüyoruz. Almanya’da babalık izni yok. Üstelik doğumdan sonraki izin süresinin uzunluğu (36 hafta, 3 yıl) kadınların işe geri dönmesini imkânsız hale getiriyor.