‘Xani Kürtlerin fikir babasıdır’

Xani ile ilgili son yıllarda Türkiye’de de çeşitli çalışmalar yapılmakta. Bunlar içerisinde iki yıldan beri yayınlanan ‘Salnama Ehmedê Xani Yıllığı’ adlı çalışma dikkat çekiyor. Söz konusu yıllık, bir yıl içerisinde Xani ile ilgili akademik alanda yayınlanan makaleleri bir araya getiriyor. Belge Yayınları tarafından yayımlanan yıllık, Mehmet Gültekin, Bahar- Nihat Gültekin tarafından hazırlandı. Mehmet Gültekin, Xani’nin dünya edebiyatı ve Kürtler için önemini bir kez daha hatırlatırken, Türkiye’de yakın zamana kadar Xani’nin eserlerinin yasaklı olduğunu belirtti. Salnama çalışmasının gelecek yıllarda tam anlamıyla akademik bir çalışmaya dönüşmesi gerektiğini belirten Gültekin, Salnama ile Xani’nin eserlerini tanıtımına katkı sağlamak istediklerini söyledi. Gültekin, sorularımızı yanıtladı.

Salnama (Yıllık) projesi nasıl hayat buldu?

2000’li yıllarda Xani hakkında kitap, makale vs. yayınlarında önemli bir artış görüldü. Salnama fikri 2009 yılında oluştu. Bilindiği gibi Doğuda tarihsel kişiliklere adanmış salnama geleneği olmadığından daha çok Batı dünyasında yüz yıldan fazladır yayınlanan Goethe, Shakespeare vs. yıllıkları inceleyip örnek aldık. Amacımız Xani’nin fikirlerinin daha sistemli biçimde yayılmasına yardımcı olmak ve Xani hakkında tüm dillerde yazılanları da kapsayacak olan Salnama’yı akademik bir düzeye kavuşturmak.

Salnama 2010’da öne çıkan temel nokta nedir?

Örneğin benim hazırladığım ‘19. yy Batı dünyasında Xanî’ hakkında yaptığım çalışma ve Batı’daki arşivlerde bulunan eserleri hakkındaki bir araştırmam yer almıştı. Bu yazıda gösterilen kaynakların bir çok diploma ve doktora çalışmasına imkan sunduğunu da bu arada sizin aracılığınızla üniversiteli gençlerimize iletmek isterim. Yine Zana Farqînî’in Xanî’nin Mem û Zin’de kullandığı Kurmanc, Kurd, Eqrad vs. gibi terimlerin neye işaret ettiği sorusu hakkındaki başarılı incelemesi, Prof. Mamoste Qedrî’nin Xani’nin eserlerinin edebi yönünü incelemeye tabi tuttuğu yazısı, yine Dilşad Opengin’in Mem û Zin’in felsefik temelleri hakkındaki incelemesi vs. gösterilebilir. 2010 Salnama’si ile Xanî’nin eserlerindeki farklı konular hakkındaki bilgimiz daha da genişliyor.

MEDRESESİ BİLİM VE EDEBİYAT YUVASI

Kürtler, Bölge halkı ve Bazid için Xanî nasıl bir yere sahip?

Xanî hem yaşadığı dönemde ve hem de ölümünden sonra tüm Kürdistan coğrafyasında tanınıyordu. Bunu bugün arşivlerde korunan Xanî’nin eserlerinin çok sayıda el yazmalarından çıkarabiliyoruz. Dönemin okur-yazar Kürtlerinin en iyi bildiği Kürt bilgini Xanî idi, onların hemen hepsi öncelikle Xanî’nin pedagojik bir ders kitabı olan Nubihar adlı eserini okullarda okumuşlardı. Bir çoğu da Xanî’nin etkisi altında edebi ürünler vermişler. Bu gelenek şimdiye kadar da devam etmektedir. Xanî’nin eserleri özellikle İran, Irak ve Suriye’deki Kürtler arasında çok yaygındır, hatta Irak Federal Kürt bölgesindeki okullarda, üniversitelerde okutulmaktadır. Türkiye’de ise bu süre kısmen kesintiye uğradı, çünkü burası Xani’nin eserlerinin kısa süre öncesine kadar yasaklı olduğu tek ülke idi.

Ehmedê Xanî Kürtlerin fikir babasıdır ve edebiyat tarihlerinde baş tacıdır. Bazid halkı için,  Serhad doğasının heybeti efsanevi Ararat Dağları ve bin yıllardan beri özerk bir Kürt eyaleti olmasının göstergesi de mimari bir şaheser olan  İshak Paşa Sarayı ise, Ehmedê Xanî ismi ve günde binlerce insan tarafından ziyaret edilen Medrese ve Türbesi de bir bilim ve edebiyat yuvasıdır.

XANİ DİN ADAMI DEĞİLDİR

Açılımla birlikte Xani çok tartışıldı, ismi çok kullanıldı. Xanî’nin dini yönü çok öne çıkarılmaya çalışıldı. Xanî’yi nasıl tanımak gerekir?

Xanî’nin tartışılması ve isminin zikredilmesini olumlu buluyoruz; bunlar Xani hakkındaki bilgi alanının genişlemesinin önünü açmaya yardım ediyor. Ancak Ortadoğu ve dolayısıyla ülkemizde Xanî gibi tüm şair ve filozoflar dar ideolojik çerçevelerin içine çekilmeye çalışılıyor. Eserlerinde öğrenip bilmeyi temel alan Xanî işlediği tüm temel konularda sorular sormakta ve onlara cevaplar aramaktadır. Xanî bir din adamı değildir. Tanrıyı ve yaradılışı anlatırken daha çok bir ariftir; aşkı, sevgiyi, toleransı, dostluğu öne çıkarır. Her fırsatta, “Dünya malı karşılığında ahiret satanlardan olmadığını” da vurgulamaktadır. Öte yandan Xanî maddelerdeki zıtların varlığını, mücadelelerini ve birliğini ayrıntılı anlatırken ve içinde yaşadığı toplumu incelerken bir filozof olarak karşımıza çıkar; mantık ve bilgiden hareket eder, bilimi ve realiteyi temel alır.

Salnama’nın Ehmedê Xanî’nin gelecek kuşaklara taşınması konusunda nasıl bir görevi olacak?

Ehmedê Xanî’yi en iyi anlayacaklar ve onun düşüncelerini topluma taşıyacakların başında okuyan, öğrenim gören insanlarımız olduğuna inandığımız için öncelikle onlara hitap ediyoruz. Salnama şimdiye kadar çıkan iki yıllığı Xanî hakkında Türkçe ve Kürtçe yazıları kapsadı. Orta vadeli amacımız, önümüzdeki çalışmalarda bu çerçeveye diğer dillerdeki araştırmaları da katmak olacaktır. Uzun vadeli amacımız ise Salnama’nin batı dünyasındaki örneklerde olduğu gibi tam akademik bir yıllığa dönüşmesidir.

XANİ ÇALIŞMALARI HÂLÂ BİREYSEL SÜRDÜRÜLÜYOR

Xani’nin gelecek kuşaklara tanıtılması için neler yapılabilir?

Xanî hakkında en düzenli etkinlikler Mem û Zin’in yazılışının 300’ncü yıldönümü olan 1995 yılında sayın Mehmet Emin Bozarslan’ın UNESCO’ya o yılın Mem û Zîn yılı ilan edilmesine yönelik yazdığı çağrı ile yapıldı. İsveç, Alman ve Rusya’da akademik konferanslar düzenlendi. Benzer bir konferans da 2008’de Diyarbakır’da yapıldı. Memleketi Doğubeyazıt’ta ise her yıl Xanî  kültür ve turizm festivali düzenleniyor, bu çerçevede de Xanî hakkında farklı konularda bazı bilgiler sunuldu. Xanî hakkında sistemli çalışmaların yürütüldüğü, bilim yöntemlerini temel alan her hangi bir kurum henüz yok.
Xanî’yi bilimsel bir çerçevede sahiplenip tanıtma çalışmaları ancak bireysel düzeyde yapılmaktadır.

EN ÇOK TANINAN ESERİ MEM Û ZİN

Ehmedê Xanî, Mem û Zin’de belirttiği üzere 1651 yılında doğmuş. Doğum yerini yazmamışsa da şiirlerinden kendisini Serhad bölgesi ile özdeşleştirdiğini anlamaktayız. Soyadını aldığı aşiret ise çok daha önceleri Van-Hakkari arasındaki Mahmûdî bölgesinden Bayazid’e gelip yerleşmişti. Antik çağda Urartuların 8 eyaletinden biri olan Ararat bölgesinin merkezi Bayazid, İran ve Osmanlı dönemlerinde de özerk bir Kürt saçağıydı. Bölgede 17. yüzyıldaki ekonomik ve sosyal gelişmeler bilim-sanat dallarına da yansıyınca Ehmedê Xanî gibi güçlü bir şair ve bilginin ortaya çıkmasına yol açtı. Xanî’nin orada yazdığı eserlerden dört kitap ve 30 civarında da şiir günümüze ulaşmıştı. En çok tanınan eseri Mem û Zin’dir. Xanî memleketinde bir okul yaptırmış ve öğrencilerine dil, edebiyat, felsefe, astronomi bilimlerini Kürtçe öğretmiştir. Xani 1707 yılında o zamanki Bazid yani bu günkü Doğubeyazıt’ta vefat etmiştir. (İstanbul/EVRENSEL)