Yasa ile gelen mağduriyetler

01.10.2008 SONRASI DÖNEM

5510 sayılı Kanun’un 32 maddesi dul ve yetim haklarını aşağıdaki şekilde sıralamış;
a)      Ölüm aylığı bağlanması
b)      Ölüm toptan ödenmesi yapılması (ölen emekli olamıyorsa ödenen para)
c)      Aylık almakta eş ve çocuklara evlenme ödeneği (çeyiz parası) verilmesi
d)     Cenaze ödeneği verilmesi
 Ölüm aylığı;
a)      En az beş yıldan beri sigortalı bulunup, toplam olarak 900 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş,
b)      Malullük veya yaşlılık aylığı almakta iken veya malullük veya yaşlılık aylığı bağlanmasına hak kazanmış olup henüz işlemi tamamlanmamış,
Bağlanmış olan malullük veya yaşlılık aylığı, sigortalı olarak çalışmaya başlamaları sebebiyle kesilmiş, durumda ölen sigortalıların hak sahiplerinin yazılı istekte bulunmaları ile aylığa hak kazanırlar.
  Devlet memurlarında daha önce ölüm aylığı için 10 yıl süre gerekirken şu anki durumuyla bu süre 5 yıla indirilmiştir.
 Ölüm aylığında hak sahipleri şunlardır ;
 a) Dul eşine  yüzde 50’si; aylık bağlanmış çocuğu bulunmayan dul eşine ise bu kanun kapsamında veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmaması veya kendi çalışmaları nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olması halinde  yüzde  75’i,
 b) Bu kanun kapsamında veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmayan veya kendi çalışmaları nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış çocuklardan;
 1) 18 yaşını, lise ve dengi öğrenim görmesi halinde 20 yaşını, yüksek öğrenim yapması halinde 25 yaşını doldurmayanların veya
 2) Kurum Sağlık Kurulu ile çalışma gücünü en az  yüzde 60 oranında yitirip malul olduğu anlaşılanların veya
 3) Yaşları ne olursa olsun evli olmayan evli olmakla beraber sonradan boşanan veya dul kalan kızların her birine yüzde 25’i oranında aylık bağlanır. Aylık bağlama hakkında sonradan evlat edinilenler, nesebi tashih edilen (düzeltilenlerde) diğer yetim çocuklarla aynı oranda hak sahibidir. Çalışmayan ana babalar da yüzde 25 oranında aylığa hak kazanırlar.
5510 SAYILI YASA İLE GELEN MAĞDURİYETLER (Çok olanın tamamı az olanın yarısı)
 5510 sayılı Yasa ise 2003 yılında oluşan tepkilerden dolayı daha yumuşak bir budama usulüne girilmiş sosyal güvenlik literatürüne “Çok olanın tamamı az olanın yarısı” kavramı yerleştirilmiştir.
Emekçiler aleyhine sıralayabileceğimiz düzenlemeleri şöyle özetleyebiliriz.
 1- Dul maşlarında aylık bağlama oranı yüzde 50’ye indirilmiştir. Oysa daha önce bu oran  yüzde 75 idi. Yüzde yetmiş aylık ve gelir ödenmesi ancak hak sahibinin çalışmaması ve kendisinden başka aylık alanın olmadığı  durumlarında mümkündür. (Kadını eve bağlama politikalarından biri )
2- Çift aylık bağlanması söz konusu olamayacak. 5510 sayılı Yasa ile kız çocuklarının hem eşinden hem de ana ve babasından ölüm aylığına hak kazanması halinde, tercih ettiği aylık bağlanacaktır.” Örneğin 01/10/2008 tarihinden sonra eşi ölen Fatma Hanım eşinden dolayı BAĞKUR dul maaşı alıyorsa ölen babasından dolayı SSK yetim maaş hakkından birini tercih edebilecektir. Oysa daha önce statü karşılaştırılması yapılarak Fatma Hanım babasından da kocasından da aylık alabiliyordu.
 3- Çok olanın tamamı az olanın yarısı; 5510 sayılı Yasa madde 54; “Ana ve babasından ayrı ayrı aylığa hak kazanan çocuklara, yüksek olanın tamamı az olanın yarısı” verilecek. Yine hem eşinden hem de ana veya babasından aylık almaya hak kazanan kız çocuğu bu iki aylıktan birini tercih edebilecek. Oysa 01/10/2008 yılı öncesinde farklı kurumlardan gelir elde etmek şartıyla hem anadan hem de babadan hak ettiği tüm aylığı alabiliyordu.örneğin yetim kız çocuğu yüzde 25 oranla anneden 250 TL babadan 450 TL (700 TL )  alma hakkı varsa bugün bu rakam 450 + 125 toplamda 575’e düşmüştür.
 4- Aylık hesaplamalarında 2008 den sonra refah payı katılımı kaldırılmış aylıklar daha düşük hesaplanır hale gelmiştir.
5- Emekli Sandığı dul ve yetim aylığı ödemelerinde diğer kurumlardan olan üstünlüğü hâlâ devam etmektedir. Söylenildiği gibi SSK, BAĞKUR Emekli Sandığı kurumları arasında standart ve norm birliği sağlanamamıştır. Emekli Sandığı; BAĞKURLU ve SSK’lı çalışan yetimlere aylık bağlamakta sadece kendi statüsünde çalışanlara aylık bağlamamaktadır. Örneğin SSK’lı çalışan bir yetim BAĞKUR emeklisi babasından yetim maaşı alamamaktadır. Oysa Emekli Sandığı Kanunu’na göre SSK’lı çalışan aynı durumdaki bir yetim Emekli Sandığı emeklisi babasından yetim aylığı alabilmektedir. Emekli sandığında bu ve buna benzer birçok avantajlar yasayı hazırlayan memurların kendilerine ayrıcalık tanıdıklarını göstermektedir.
 6- Tercih hakkı; 5434 sayılı Kanun uyarınca Emekli Sandığı üstünlüğü tercih hakkı yönüyle devam etmektedir. Örneğin Emekli Sandığı emeklisi olan Hatice Hanım kendi emekli maaşı yerine daha yüksek olan albay emeklisi babasının yetim maaşını tercih edebilmektedir. Diğer iki kurumda böyle bir tercih hakkı söz konusu değildir.           
 7–5510 sayılı Yasa ile maaş alamama şartlarına yabancı ülke mevzuatı kapsamında çalışanlar da eklenmiştir.
  Anlattığımız konuların daha iyi anlaşılması için birkaç örnek vererek yazımızı sonlandıralım.
 1- Her üç kurumun birinden aylık alan Ayşe Hanım Emekli Sandığı emeklisi kocasından dul maaşı alabilir.
2- Ayşe Hanım BAĞKUR statüsünde çalışması varsa BAĞKUR emeklisi babasından yetim maaşı alamaz.
3- Ayşe Hanım SSK statüsünde çalışması varsa SSK emeklisi babasından yetim maaşı alamaz.
4- Ayşe Hanım SSK ya da BAĞKUR’lu çalışmasından dolayı emekliği aylığı alırken 5434 sayılı Yasa’ya tabi emekli kocasından dul aylığı alabilir.
5- Ayşe Hanım’ın hiç çalışması yoksa ana ve babadan yetim aylığına hak kazanmışsa varsa yüksek olanın tamamı az olanın yarısını alır.
6- Devlet Memuru Emeklisi Fatma Hanım hem kendi aylığını hem de BAĞKUR emeklisi eşinin emekli aylığını alabilir. (dul aylığı her zaman önceliklidir)
7- Devlet Memuru Emeklisi Fatma Hanım hem kendi aylığını hem SSK emeklisi eşinin aylığını birlikte alır.
6- Devlet Memuru Emeklisi Fatma Hanım kendi aylığını alırken ana ya da babadan da yetim aylığına hak kazanırsa dilerse ana ya da babasının maaşını tercih edip kendi maaşından vazgeçebilir.     

8- Yine aynı örnekte geliri olmayan Fatma Hanım 5434 sayılı (Emekli Sandığı)Yasa’ya göre emekli sandığından yetim maaşı alıyorsa 5434 sayılı Yasa’ya göre dul aylığı talebinde bulunursa iki aylıktan birini tercih edebilecek.
9- SSK’lı çalışan Nermin Hanım SSK’ya göre emekli aylığı alıyorsa SSK emeklisi babasından yetim aylığı alamayacaktır.
10- Çalışmayacak derecede ağır özürlü olan 30 yaşındaki Mehmet Bey SSK; BAĞKUR ya da Emekli Sandığı emeklisi ölen babasından yetim aylığı alabilir. Yaşı ne olursa olsun özürlülüğü devam ettiği müddetçe de aylığı almaya devam eder.

Hak sahibinin gerek kendisi, gerekse dul ve yetim maaşı alacağı yakınının sigortalılık statüsü alacağı aylığa ve miktarına önemli etkisi bulunmaktadır. Sosyal güvenliğin tek bir çatı altında toplanması kurumlar arası farklılığı değiştirmemektedir.

*Serbest Muhasebeci Mali Müşavir

BİTTİ