Katar’ın incileri

Nazife YAŞAR
İstanbul

AKP hükümeti,  Katar’la olan Ortadoğu diplomatik ortaklığına inci sergisiyle kültürel ortaklık  ekledi. Zira, Katar Müzeleri’nin gerçekleştirdiği, dünyadan ve Katar’dan incilerin sunulduğu “İnci, Denizdeki Mücevher” sergisi, İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde sergileniyor. 10 Ocak 2016 tarihine kadar açık kalacak sergide Asya, Avrupa ve Basra Körfez ülkeleri ağırlıklı olmak üzere, dünyadan derlenen 100’den fazla parça yer alıyor.

Sergi, ziyaretçilerini istiridyelerle karşılıyor. Kimileri dev, kimileri minnacık istiridyelerin yanlarında, kendileri kadar incileriyle. Bu bölümde incinin doğal oluşumuna dair videolar hazırlanmış. Başlığıysa oldukça dikkat çekiciydi: “İnci asla bir kum tanesinden oluşmamıştır.” Kızılderililerin “Tanrıların gözyaşları” olarak tanımladığı inciler bu mekanda müthiş bir ihtişam ve gösterişle gözyaşı masumiyetini yitiriyor. Hele Avrupa Monarşisi’ne ait altı kraliyet tacına bakınca... Her bir taçta eşsiz inciler, işlemeler...

Bu ihtişamı yaratan el, hangi denizin dibinden çıkardı sizi ya da hangi el talan etti halkınızdan bu zenginliği... Buna dair tek bir bilgi var sergide. O da, Hollandalı Theadore de Bry’nin Amerika’nın Keşfi başlıklı kitabında Kolomb’un Yeni Dünya’ya yaptığı üçüncü yolculukta düzenlediği inci avını gösteren gravürü. Gravürde şöyle bir notla yer verilmiş: “Bugünkü Venezuela kıyılarının açıklarındaki zengin inci istiridyesi yataklarını bulan da Kolomb’dur.

Kutudaki inciler Venezuela’daki Margarita Adası’nda, Kristof Kolomb’un 1498’de keşfettiği istiridye yataklarından toplanmış. Bu yatakların incileri 1930’lara kadar Körfez incileri kadar iyiydi.”

Sergi, bu ihtişamı hayatı pahasına yaratanlara ver vermese de, bir duvarda başında eşsiz incilerden yapılmış taçla poz veren Britanya kraliçesinin fotoğrafı ile birlikte yer alan, ucuna koca bir taş bağlanmış iple denize dalan inci avcısının fotoğrafı gerçeği bağırıyor.

İNCİYİ KEDİBALIĞININ DIŞKISINDAKİ PARAZİTE BORÇLUYUZ  

İnciyi, pek çok türü bulunan istiridyeler üretiyor. Kalsiyum karbonat esaslı bir bileşime sahip kabukları son derece dayanıklı. İstiridye kabuğunun açık kısmından içeri giren kedibalığı dışkısında bulunan parazit manto tabakasını geçiyor. Parazit, manto tabakasında etrafı sedefle sarılarak izole ediliyor. Böylelikle inci oluşmaya başlıyor. Yıllar boyunca bu çekirdek maddenin üstü ince kalsiyum karbonat katmanlarının üst üste gelmesiyle kaplanıyor. Ayrıca bilindiğinin aksine inci sadece beyaz renkte değil. Bulunduğu istiridyenin kabuğunun rengini alıyor. Birçok renkte inci var.

7 BİN YILLIK AVCILIK

Basra Körfezi’nin güney kıyılarında 7 bin yıldır yapılan inci avcılığı, 1930’lara kadar bölgenin en temel geçim kaynağıydı. Merkezi Bahreyn ve Katar olan inci avcılığı, özellikle Körfez sularının daha sıcak olduğu mayıs-ekim ayları arasında yapılıyordu. Basra Körfezi binlerce yıl hem Batı hem de Doğu hükümdarlarına inci sağladı. Panama, Meksika, Venezuela ile Filipinler’den Avustralya’ya kadar güneydoğu Asya’da yeni istiridye yatakları ancak 16. yüzyılda keşfedildi. Körfez incilerinin altın çağı 1850-1920 arasındaydı.
1929’da yaşanan ‘Büyük Buhran’ geleneksel inci avcılığını yok edince, rivayete göre,  petrolün keşfedilmesine kadarki süreçte özellikle Birleşik Arap Emirlikleri ve Katar’da şiddetli bir açlık yaşanmış.  

ÇİN'İN İNCİLERİ DE KALİTESİZ

Hemen bütün Rusya ve Orta Asya ırmak ve göllerinde milyonlarca doğal tatlı su incisi bulunuyordu. Bu incileri oluşturan midyeler bugün neredeyse tükenmiş. Çin kültür incileri çok dayanklı, aşılanması özellikle kolay, göller ve sulak prinç tarlalarında yaşayan bir midyede üretiliyor. Her alıcı midyeye verici midyeden alınan 50 kadar manto parçacığı yerleştiriliyor. Çiftliklerin işletme maliyeti çok düşük. Sonuçta her yıl 4 bin tonu aşkın inci üretiliyor. Bu da bütün kültür incisi pazarını alt üst etmeye yetiyor. Çin’in tatlı su incilerinin sadece yüzde 10’u kabul edilebilir kalitede, yine de bazı şahane incilere ratlanıyor.  

KÜLTÜR İNCİSİ

İnsan eliyle inci oluşumunu tetikleme girişimleri yüzyıllar öncesine dayanıyor. Mütevazı bir ailenin en büyük oğlu olan Kokichi Mikimoto bu zorlu işe 1888’de girişmiş. İstiridye kabuğuna minicik bir yarım küre sedef aşılayarak ilk “yarım inci”lerini 1893’te üretmiş. Yarım incileriyle büyük bir ticari başarı elde etmiş ama asıl istediği, yuvarlak inciler üretmekmiş. İki Japon, Tatsuhei Mise ile Tokichi Nishikawa, bugün de isimleriyle anılan inci aşılama yöntemini buldular. İlk yuvarlak kültür incisi 1907’de başarıyla oluşturuldu. Mikimoto bu yöntemi kullanabilmek için iki mucitle, aileleri ve asistanlarıyla bir anlaşma yaptı. 1916, endüstriyel inci üretiminin tam anlamyıla başladığı yıl oldu. Kültür incileri artık dünya piyasasını fethedecekti.

İNCİLERE BÜRÜNEN KUTSALLIK

Avrupa’da büyük değer verilen inciler sadece krallar ve kraliçeleri süslemekle kalmamış, kilise ve katedrallerdeki kutsal hazinelerde de yer almış. İnci hem Meryem’in hem de İsa’nın simgesiydi. Avrupa kral ve kraliçeleri hükümranlık alanlarında dinin koruyucusu olarak rollerini gözler önüne sermek için incilere bürünürlerdi. Müslümanlarda inci avcılarının suya dalışı Allah yolunun ve ahlaki üstünlüğün simgesiydi. İnci avcılarını bekleyen tehlikeler İran mutasavvıflarının şiirlerinde yüceltildi. Çin’de inci, bilgeliğin simgesiydi ve ejderhayla ilişkilendirilirdi.

1- Elizabeth Taylor’a ait  her biri buton biçimli ve biri armut biçimli doğal inciden oluşuyor. Bu küpeler, Taylor’un en sevdiği mücevheriydi.

2- Buradaki inci avcıları kayıklarla denize açılır, dibe dalmalarını kolaylaştıran ipe bağlı ağır bir taşla denize atlarlar. Yanlarına aldıkları zıpkınlar köpekbalıklarına karşı kendilerini savunmaya yarar. İnci avcısı görebildiği tüm istiridyeleri toplayıp bir sepete doldurur ve sepet iplerle yukarıya çekilir.

3- HANOVER HANEDAN TACI: Elmas ve incilerle bezeli altın ve gümüş taç. Armut biçimli inciler Pasifik Okyanusundan çıkarılmış.

4- TİBET ERKEK KÜPESİ: Orijinal kutusunda altın ve firuze taşlarla bezeli incili küpe.  Tibet’te inci en nadir bulunan mücevherdir. Soylu kadınların baş süslerinde, erkek küpelerinde kullanılır. İnciler Tibet ve Orta Asya ırmaklarında yaşayan tatlı su midyelerinden çıkarılır. Bu midyelerin çoğunun nesli tükenmiş.

5- ÇİN SAÇ TOKASI: İnciler, mavi telli balıkçıl tüyleri ve ponponlarla bezeli.

6- İNCİ VE MALAKİT SET: İncilerle çevrili malakitlere, oyun oynayan çocuk figürleri ve tanrı başları oyulmuş.

7- ON ÖDÜLLÜ: Vietnamlı Sanatçı Sam THo Duong, ağaç dallarında buz kristallerinin oluşumunu, incileri kullarak yorumlamış. Son derece zor olan bu teknikte, birkaç bin inci tek tek gümüş toplara tutturulmuş. Dallar okside gümüş, inciler Çin tatlı su kültür incileri. Sanatçı eseriyle 10 ödül almış.

8- DIANA’NIN TACI: Altın, gümüş, pırlanta ve doğal Körfez incilerinden yapılmış...

9- SALVADOR DALİ TASARIMI BROŞ: Dali'nin 1941-71 yılları arasında tasarladığı 39 parça takıdan biri. Kültür incisi ve yakuttan yapılmış olan dudak biçimli broşun Aktris Mae West’ten esinlendiği söyleniyor.

10- Sergiyi gezen bir kadın nişanlısana, düğün törenlerini kast ederek, ‘Şu taçlardan birini verseler, düğünde taksam ne olur’ dedi.