Yazar Dilawer Zeraq: Dilencilerden deyim dilendim

Cumhur DAŞ

Yazar Dilawer Zeraq’ın hazırladığı Ferhenga Biwêjan a Mezin / Büyük Deyimler Sözlüğü yakın zamanda Lîs Yayınevi tarafından okuyucuya sunuldu. Zeraq’ın 20 yıllık emeğinin sonucu olan eser 3 cilt, 18 bin deyim ve iki bin sayfadan oluşuyor. Deyimleri ‘Kürtçenin anarşistleri’ olarak tanımlayan Zeraq sorularımızı yanıtladı.

3 cilt, 18 bin deyim… Bu çalışma nasıl başladı?
Biraz benim Kürtçe ile yazınsal anlamda buluşmamla ilgili bir şey. 92-93 süreçlerinden sonra var olan çok kısıtlı serbestlikler bana Kürtçeyi gramerle yürütebilme anlamında bir olanak sağladı. Çocukluğumdan beri iki dilli büyüdüm. Eğitim dili olarak Türkçeyi görmüş ama yaşamdaki eğitim dili de Kürtçe olan biriyim. 90’lı yıllarda Kürtçe yazma çalışmalarına başladım. Bu çalışmalara başladığım zaman iki dil vardı ama bu iki dil birbirini desteklemiyor, tamamlamıyordu. Sonra kendim için neyin eksik olduğunu tespit etmeye çalıştım. Evet, bir takım kelimeler eksikti. Kürtçedeki birçok kelimeyi Türkçede bulamıyordum, karşılığı yok. Ayrıca en önemlisi deyimlerdi. Kürtçede deyimler çok aktif olduğu için bunun sıkıntısını da çekmeye başladım. Türkçeden de deyimler biliyorum ama bir birine karşı gelme biçimleri beni önce rahatsız etti. Kendi kendime şunu söyledim: Bu iki dil bir birini anlamıyor. Ve kendimde bu iki dilin bir birini anlayabilmesi için bu çalışmayı başlattım. Sonra 2002 yılına kadar aslında bunun baya bir birikim olduğunu fark ettim. 2005 yılında İstanbul Kürt Enstitüsü tarafından sadece Türkçe-Kürtçe basılan deyimler sözlüğünü hazırladım. Sonra bunun bir tek ciltle sonuçlanamayacağını gördüm. Çünkü Kürt folklorunun, kültürünün ve dilinin zenginliği artık söylem düzeyini aşmıştı, her gün geçtikçe aşıyordu ve bunun farkına varıyordum. Artık o Türkçe-Kürtçe hazırladığım o ilk sözlüğü genişletip hem Kürtçe-Türkçe hem de Kürtçe-Kürtçe hazırladım.

2005’deki çalışma bir yerde ön hazırlık olmuş…
Evet, bir şekilde ön hazırlığı oldu. Çok planlanmış bir şey değildi sonradan bu proje kafamda oluştu. En önemlisi iki dilin bir birini anlayabilmesi için kelimeler sözlüğünün yetmediğini, deyim sözlüğünün çok büyük bir destek olacağını gördüm. Benim için Kürt dilinin ve deyim birikimin bir Kürtçe-Kürtçe sözlükte birikmesi de ayrı bir öneme sahip. Evet, aslında bu çalışma 1995 yılında başladı. 20 yıllık bir geçmişi var. Ancak 2005 yılından sonra daha da hızlandı. Sonuçta 18 bin Kürtçe deyime ulaştım.

20 yıllık bir süreden bahsediyoruz. Nasıl zorluklarla karşılaştınız?
Aslında hiçbir zorlukla karşılaşmadım, diyebilirim. Sözlüklerden çok fazla alıntı yapmadım. Okuduğum bütün kitaplardan, Kürdistan’ın her parçasından deyimler derledim. Ayrıca yaşamın içerisinde yaşamın her alanında bir tür avcılık yaptım. Deyim avcılığı yaptım. Günlük sohbetlerde duyduğum, yanımdan geçen iki kişinin konuşurken bir anda kullandığı deyimi o anda ya bir kağıda ya kafamda bir yere yazdım. Hatta dilencilerden deyim dilendim. Kürtçede deyim biçiminde ifade edilen dua ve beddualar var. Birçok duayı dilencilerden dilenerek bu sözlüğe kattığımı söyleyebilirim. Ağıtlardan da deyim derledim. Bütün sevinçlerde sadece tanrıya değil de iyi dileklerle ifade edilen dualar vardır. Onları da derledim. Bu açıdan pek bir zorluk yaşamadım. Çünkü deyimler açısından Kürtçede çok geniş bir birikim var ve bu birikim aynı zamanda kelimeler sözlüğünü de tamlayan bir birikim.

Deyimlerin Kürtçedeki yeri nedir?
Deyimler Kürtçenin mantığını yani matematiğini netleştiriyor ve kendi içerisine dışarıdan hiçbir şey alamayacak şekilde bir koruma sağlıyor. Bu 90 yıllık yasak ve inkar edilme biçimleri aslında Kürtçeye tersinden o kadar pozitif bir etki yapmış ki dilin zaten var olan kendi mantığını ve sınırlarını daha da sertleştirmiş. Ama kendi içerisinde onu parçalama biçimleri ilginç bir hale gelmiş. Daha önce birçok yerde belirttiğim gibi dilin anarşistleri olarak tanımlıyorum ben Kürtçedeki deyimleri. Pozitif anlamda içten parçalayıp ona yeni yeni özellikler ve nitelikler kazandırarak bu nitelikleri geniş kullanım alanlarıyla sunuyor. Deyimlerin Kürtçedeki en önemli özelliği bu. Bir de Kürt dilinin matematiği sadece gramerinde değil deyimlerinde de son derece açık bir şekilde ortaya çıkıyor.

Yeni Kürtçe ile tanışanlar Kürtçesini geliştirmek isteyenler var. Bu sözlüğün onlara katacağı ne olur?
Dili öğrenmek ya da geliştirmek isteyen kişiler sadece kelime ve gramerle yetindikleri zaman o dili kup kuru bir şekilde kullanmış olurlar. O dili bazı yönleriyle eksik kullanmış ve biliyor olurlar. Deyimler sözlüğü hem bildikleri iki dili ya da yeni öğrendikleri dili bildikleri dil üzerinden daha iyi ifade edebilmeleri için önemli bir başvuru sözlüğü rolünü oynar. Ayrıca onların yeni öğrendikleri dilin ufkunun genişliğini görebilmelerini sağlar ve o sözünü ettiğim mantığın iç özelliklerini dışarıdan görünen kup kuru ve kalın, girilemez niteliğinin dışında içine girip o içindeki renkliliği, çok parçalılığı ve içindeki o yumuşaklığı yakalayabilirler. Diğer dillerle karşılaştırmaksızın tekrarlıyorum, Kürt dilinin mantığı dışarıya son derce kapalı ve sert kabuklu ama içeride oldukça yumuşak oldukça renkli ve oldukça çok parçalı yapısı var.

Deyimlerin sizin yazın dünyanıza katkısı ne oldu?
Ben çeviriler de yapıyorum. Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar kitabını da Kürtçeye çevirdim, hazır. Tutunamayanlar kitabının ismini deyimlerden buldum. Yani Kürtçe deyimlerinden bir tanesi bana Tutunamayanlar’ın anlamsal karşılığını tam olarak verdi. Teorik kitap da yazdım. Rajena Kurdî teorik kitabımda Fuko’dan bir alıntıyı, Türkçeden Kürtçeye bile çeviriyor olsam, zorlanmaksızın o sosyolojik, felsefik ifadeyi Kürtçeye çevirebildim. Buna yardımcı olan Kürt dilinin grameri, kelimeleri değildi. Yardımcı olan o deyimlerin kalıpları, renkliliği ve niteliksel düzeyiydi. Şimdi bir çeviride bana bu karşılığı çok kolay bir şekilde sunabiliyorsa bir dilin deyimleri yazdığım roman ve öyküleri de geliştirir. 1995’teki Dilawer Zeraq’ın Kürtçesi ile şimdiki Dilawer Zeraq’ın Kürtçesi arasında Kürt dilinin dışındaki kabuğun sertliği ile içindeki yumuşak yaşam kadar fark var. Dilimin oldukça yumuşadığını, genişlediğini nitelik anlamda çok büyük sıçramalar yaptığını söyleyebilirim.