Çözümü doktor reçetesinde olmayan hastalık:VARDİYALI ÇALIŞMA

Dr. Demet DİNER
Beni en son 7 ay önce basit bir grip nedeniyle ziyaret eden hastam, bu gelişinde bir dolu şikayeti sırtlanıp gelmişti. “Neyin var” sorusuna herhalde bir 15 dakika hiç susmadan yanıt verdi. Uyku düzeni çok bozulmuştu, uyuduğundan da bir şey anlamıyordu. Bel ve sırt ağrıları baş göstermişti. Hazımsızlıktan dertliydi, bir hafta ishalse bir hafta kabızlık çekiyordu, iştahı kesilmişti, bir şey yiyemiyordu ama kilo da alıyordu. Kimi zaman kalbini ağzından çıkacakmış gibi hissediyordu, bu durumlarda eli ayağı tutmuyor, nefesini kontrol edemiyordu. Ağız kuruluğundan, baş ağrılarından, adet düzensizliğinden, kulak çınlamalarından... Ve daha bir sürü şeyden bahsetti de bahsetti. Çok mutsuz olduğunu, kendini bu kadar kötü hissederken çocuklarıyla da ilgilenemediğini anlattı. 
Bazen gelir böyle hastalar. Hastalık hastası olup, bire bin katarak anlatıp, kendine illa çok zorlu bir hastalık icat etmeye çalışırlar. Bunlarla gerçekten dertli olanları ayıracak kadar doktorluk yaptım bu memlekette. Bu kadın hastalık hastalarından değildi. Saydığı dertleri gerçekten çektiğini anlıyordum yüzünden, anlatışından. Dosyasına baktım, daha önceki gelişlerinde hiç böyle sorunlardan bahsetmemişti. “Peki” dedim “Ne değişti 7 ayda hayatında da bunca derdi çeker oldun?” Düşündü. Bulamadı. “Ne iş yapıyorsun?” diye sordum. “Bilmem ne plastik fabrikasında işçiyim” dedi. Hastam bu 7 ayda düzenli olarak gündüz çalışan bir işçiden dönüşümlü vardiyayla, uzun saatler, hafta tatili olmadan, çoğu zaman da mesaiye kalmak zorunda bırakılarak çalışan, hafta tatilinin hangi gün olacağı belli olmayan bir işçiye dönüşmüştü. Neyin değiştiğini, bu değişimin bir kadının bedeninde neleri değiştirdiğini de böylece görmüş olmuştuk.
Dergimizi okuyanlar arasında çok sayıda işçi olduğu dergiye yazanların çoğunun işçi olmasından belli. Bu sayımızda sağlık sayfamızda belki de her birinizin ayrı ayrı yaşadığı, ama toplu halde düşündüğünüzde vardiyalı çalışma ile pek de bağdaştırmadan şikayetlendirdiğiniz sağlık sorunlarını yazayım dedim. Vardiyalı çalışmanın yarattığı sağlık sorunlarına ilişkin bir sürü araştırma buldum. Ooo, bol bol tespit var. Gelin görün ki vardiyalı çalışmanın insan bedenine yaptığı eziyeti ele alan bu kadar makale olmasına rağmen sizleri vardiyalı çalıştırmaktan utanmayan bir de sistem var. O yüzden bu sağlık sorunlarını yaşamamak için tek çözüm olan vardiyalı çalışmamayı öneren yok! Bu dergiden öğrendiğim şey ise şu; gerçekten sağlıklı olmak istiyorsak çözüm doktor reçetesinde değil. Anladınız siz onu sevgili okurlar! 

AH NEREDE O SAĞLIKLI GECE UYKULARI!
İnsan organizması, gündüz saatlerinde uyanık olmak, gece saatlerinde de dinlenme ve uyku döneminde olmak şeklinde bir düzene sahip. Biyolojik saatimiz; vücut ritmini, aydınlık-karanlık döngüsüne göre ayarlıyor. Döngü bozulursa hormonal değişiklikler de yaşanıyor. Hormonal değişikliklere paralel olarak bedenin ritmi de bozuluyor. 
Normal koşullarda bir kişinin günde 6-9 saat uyuması gerekir. Sürekli olarak gereksinim duyulan en az uyku süresi 6,5 saattir. Vardiyalı çalışanların en sık sorunu da, uyku düzeninde meydana gelen bozukluklar ve uyumada karşılaşılan güçlükler. Amerikan Uyku Bozuklukları Derneği’nin verilerine göre, 5 milyon kişi, vardiyalı çalışma nedeniyle uyku bozukluğu yaşıyor. Vardiyalı çalışanların yüzde 70’i uykuya dalmada zorluk çekiyor. Dönüşümlü olarak vardiyalı çalışanlar gündüz uyumak zorunda kaldıklarında gece uykularından 1 ila 4 saat daha kısa süre uyuyorlar. Nedeni basit; gündüz uyumaya ve gece görev başında olmaya çalışmak insan doğasına çok uygun değil. Vücut da buna tepki veriyor. Ama başka etkenler de var. Araştırmalara göre vardiyalı çalışanlar, daha kolay uykuya dalmak için daha sık alkol kullanıyorlar, çok fazla sigara tüketiyorlar, çalışırken uyanık olmak ve sürekli zinde kalmak için daha çok kafeinli ürünler tüketiyorlar.  
Vardiyalı çalışma sonucu ortaya çıkan yeterli uyuyamama nedeniyle, kronik stres, sürekli anksiyete veya depresyon artarken, tetikte olma halinin azalması söz konusu. Geceleri çalışan kişiler çoğu kez yorgunluk ve uyuklama durumundan yakınırlar. Uyuklama durumu sabaha karşı saatlerde (05.00-07.00 arası) en fazla hissedilir. Yine araştırmalara göre gece vardiyasında çalışanların üçte ikisi çalıştıkları süre içinde iradeleri dışında uyukladıklarını belirtiyor. Gece çalışanların dörtte biri de uyuklama ile mücadele ettiklerini söylüyor.
Gündüz saatlerinde kalp hızı, kan basıncı, vücut sıcaklığı, solunum hızı, mental verim senkronize çalışır, etkinlik düzeyleri gündüz en yüksek seviyesindedir. Geceleri ise en düşük seviyede. Sabahları düşük olan vücut sıcaklığı, öğleden sonra sürekli artar , gece tekrar düşük hale gelir. Vardiyalı çalışma bu içsel bütünlüğü bozuyor. Bozulana karşı ayakta durma çabası vücudun daha fazla yorulmasına neden oluyor. Ve sevgili okur, unutmayın ki çok yorgun bir beden uyuyamaz. Uyuyamadığı için de daha çok yorulur!

VARDİYALI İŞÇİYE UYKU ÖNERİLERİ
Vardiyalı çalışmanın yasaklanmasını talep ediyorum. Ama bir doktor olarak da size öneriler vermem gerekir değil mi? E buyrun o zaman:
- Eğer vardiyalı çalışıyorsanız, gündüz saatlerinde uykuya geçtiğiniz odayı karanlık hale getirmeniz çok önemli. Uyumadan hemen önce bir şeyler yiyip içmeyin; hele ki çay kahve asla! İlla bir şey içecekseniz ayran için, kefir için. 
- Kulaklarınızı bir pamuk yardımıyla tıkayabilirsiniz. 
- Yatak odanızın ısısını gündüz saatlerinde vücudunuzun ısısının artacağını düşünerek ayarlayın. İdeal olan 20-22 derecedir. 
- Uyurken sol tarafa dönmek ve bacak arasına yastık koyarak uyumak sırt bölgesine baskıyı azaltarak uykuya geçmeyi kolaylaştırabilir. 
- Unutmayın ki doğal uyku veren uyku ilacı yoktur. Tüm uyku  ilaçlarının değişen derecelerde yan etkileri var ve uzun süre kullanıldıklarında  hem alışkanlık yapabilir hem de etkileri zaman içinde azalacağı için dozlarını arttırmak gerekebiliyor. Adaçayı sinirleri yumuşatır, gerilen kasları gevşetir. Uykuya geçişi kolaylaştırır. Adaçayı demlemek için, bir bardak kaynar suyun içine bir tatlı kaşığı adaçayı koyun. 10 dakika demledikten sonra bal ile tatlandırarak çayınızı içebilirsiniz. 
-    İşten sabah çıkınca koyu güneş gözlüğü takın, aydınlıkta olabildiğince az kalıp, bir an önce yatağınıza ulaşmaya çalışın. Böylece güneş ışığının içimizdeki saati düzenleyen hormonları etkileyerek vücudumuzu uyumamaya yönlendiren etkisini azaltmaya çalışın.

KALBE DE ZARAR
Araştırmalar, gece çalışanlarda koroner kalp hastalığı riskinin, gündüz çalışanlara göre neredeyse iki kat arttığını gösteriyor. Gece çalışma süreleri uzadıkça risk de artıyor. Vardiyalı çalışmanın yanı sıra işyeri ortamından kaynaklanan diğer birçok etken de (işyerinde çatışmalar, karar verme yetkisinde azlık, işin yürütümü sırasında gün boyunca yürüme veya ayakta durma gibi) iskemik kalp hastalığı oluşumuna neden oluyor. 

VARDİYALI ÇALIŞMAYI SİNDİRMEK ÇOK ZOR
Vardiyalı çalışanlar hazımsızlık, karında gerginlik ve ağrı, mide gazı, ishal veya kabızlık sorunlarını daha çok yaşar. Mide ülser sıklığı da vardiyalı çalışanlar arasında yüksek. Değişik vardiyalarda çalışanlar ile yapılan bir araştırma on iki parmak bağırsağı ülserinin vardiyalı çalışanlarda gündüz çalışanlara göre iki kat fazla görüldüğünü ortaya koyuyor.  
Sindirim sistemi ile ilgili bu etkilenmeler stres, iş yükü gibi faktörlerle ilişkili. Ama, beslenme alışkanlıkları bu tip sorunların daha da kötüleşmesine neden olabilir. Yakınmaların daha sık olmasının nedeni de vardiyalı çalışmada yemek düzeninin değişmesi ve bağırsaktan salınan enzimlerin zamanlamasındaki uyumsuzluk. Sindirim sistemi yakınmalarında sigaranın da etkisi olabilir. Vardiyalı çalışanlar, çalışma saatleri nedeniyle sağlıklı yiyeceklere ulaşmakta zorluk çeker, ayaküstü atıştırma eğilimi yüksektir, bunun sonucu olarak hazımsızlık, iştah kaybı gibi yakınmaların yanı sıra ishal, kabızlık gibi şikâyetlerinde de artış gözlenmektedir. Vardiyalı çalışma doğal mide (gastric) savunmasına da engel oluyor. Helicobacter pylori enfeksiyonu vardiyalı çalışanlar arasında gündüz çalışanlara oranla daha yaygın görülüyor.

BESLENME ÖNERİLERİ
·    Yeterli ve dengeli beslenme vardiyalı çalışanlar için çok önemli. İşyerinde sıcak ve besleyici bir yiyeceğe ulaşılabilecek düzenlemeler talep edebilirsiniz. Öğünlerinizi gündüz çalıştığınızdaki gibi bir düzene oturtun. Günün hangi diliminde uyanırsanız uyanın ilk öğününüz kahvaltı olsun, ağır yiyeceklerle güne başlamak sindirim sisteminizi zorlar. Hızlı ve hazır yiyeceklerden kaçının. Gerekirse işe evden besleyici yiyecekler götürün. Tuzlu yiyecekleri azaltın. Kahveyi, çayı en aza indirin.  
·    Gece vardiyasında çalışanlar için bol bol su içmek mide ve bağırsak sorunlarını azaltır.  Asit nötralize eden haplar (antacidler), sakinleştiriciler ile uyku haplarının aşırı kullanımından kaçınmanız faydalı olur. Unutmayın, aspirin, romatizma ilaçları, sigara ülsere neden olur ya da ülserin iyileşmesini güçleştirir. 

KANSER RİSKİNİ ARTIRIYOR 
Karanlık çöktükten sonra çalışmaya başlayan kadın ve erkeklerde meme ve prostat kanserine yakalanma sıklığının yüksek olduğunu ortaya çıkaran pek çok araştırma var. Öyle ki 2007 yılının sonuna doğru, Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) bir kuruluşu olan Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı (UKAA), geceleri çalışmayı “muhtemel kanserojen etkisi bulunanlar” listesine dahil etmiş. Peki, neden kanser riskini artırıyor gece çalışması? Tümör gelişimini baskılayan ve uyku veren “melatonin” hormonu seviyesi, geceleri yapay aydınlatma altında çalışan insanlarda daha düşük düzeyde kalıyor da ondan. Ayrıca, yeterince uyuyamak, bağışıklık sistemini saldırılara açık hale getiriyor. Potansiyel kanser hücrelerine karşı savaşta vücudu güçsüz kılıyor. 
Gece vardiyalarında çalışan kadınlarda gündüz vardiyalarında çalışanlara oranla meme kanserine yakalanma riski yüzde 60 daha fazla. Bu saatler arasında çalışılan yıl ve haftalık çalışma süresi arttıkça risk de artıyor. Geceleri ışığa maruz kalmak meme kanseri riski ile ilişkili çünkü. Meme kanserine yakalanma riskindeki bu artış melatonin hormonunun yetersiz üretiminden kaynaklanıyor. Melatonin hormonu, başlıca gece uykusu sırasında üretilir. Hem de antioksidan özelliğe sahiptir. Gece ışığa maruz kaldığınızda, gece saatlerinde üretilen melatonin hormonu salınımı baskılanır. Bu da meme kanseri oluşumunda etkili olur.  

MAZERETİM VAR, VARDİYALI İŞÇİYİM BEN!
Yapılan araştırmalara göre vardiyalı çalışanlarda, duygu durumunda bozukluklar, depresyon, psikiyatrik sorunlar sürekli gündüz çalışanlara göre daha sık görülür. Ayrıca, genel olarak daha gergin ve asabi mizaca sahip olurlar. Vardiyalı çalışanlar arasında, hastalıklar nedeniyle işe devamsızlık ve iş günü kayıpları da daha sık yaşanır.  
Olağandışı saatlerde uyanık olmak ya da geceleri çalışıp gündüzleri uyuyor olmak nedeniyle beden ritmindeki bozulmalar, vardiyalı çalışmayla artan iş stresinin en önemli nedenlerinden biri. Bu durum, yüksek tansiyon, kanser, depresyon, ülser ve kalp hastalıkları gibi rahatsızlıklara yol açar. Çalışanlar arasında yapılan araştırmalara göre sürekli gündüz çalışanlar en az stresli iken, dönen vardiya çalışmasında çalışanlar en büyük oranda stres altında kalıyorlar. İşçilerden, yeteneklerinin üzerinde işler veya görevleri yapmalarını bekleyen, kendi kendilerini yönetmelerine imkân tanımayan işler yüksek oranda stres içerir ve bu da depresyona neden olur. Vardiyalı çalışanlarda stres, aile ve arkadaş ilişkilerinin kopmasına da bağlı olarak sosyalliğin azalmasından da kaynaklanabilir. 
Beyin ve vücudun uykuya ihtiyaç duyduğu bir sırada, kendini uyanık kalmaya zorlamak ve işyerindeki görevi yerine getirmeye çalışmak merkezi sinir sistemini de hormonal dengeyi de zorluyor. Vardiyalar ve gece çalışmalarını izleyen günlerdeki toparlanma süreçleri dahi yetersiz kalabilir. 
Gece çalışmalarında kazalar da artıyor. Geceleri meydana gelen iş kazalarının sonuçları da daha ağır oluyor. Geceleri dikkat azalması ve kronik yorgunluk bu duruma sebep olabilmektedir.

VARDİYALI ÇALIŞANIN ADETİ DERTLİ OLUR
Sanayide gece vardiyalarında çalışan kadın işçiler düzensiz adet döngüleri ve adet ağrılarından daha çok muzdarip oluyorlar. Gece vardiyalarında çalışan kadınlarda anne karnındaki bebeğin gelişimi gecikir, düşük riski yükselir. Bir araştırmaya göre gebelik sırasında vardiyalı çalışan laboratuvar personelinde gebeliğin düşükle sonlanması olasılığı 3,2 kat, hastanelerde çalışanlarda da 1,4 kat yüksek. Gebelik sırasında çalışma saatlerinin düzensiz olması da bebeklerin doğum ağırlıklarının olması gerekenden daha düşük olmasına neden oluyor.  

BAŞKA DERTLER
·    20 yaşından önce en az üç yıl vardiyalı bir işte çalışanların MS olma ihtimali neredeyse yüzde 50 artıyor. 
·    Gece vardiyası çalışanları güneş ışığından az yararlandığı için D vitamini eksikliği de oluşuyor. D vitamini eksikliği beyin fonksiyonları ile doğrudan bağlantılı.
·    Vardiyalı çalışma düzeni zamanından önce beyni yaşlandırabilir ve zihinsel becerileri köreltebilir. Ama eğer uyku-uyanıklık düzenini sağlayabilirseniz bu riski azaltabilirsiniz.
·    Vardiyalı çalışma obezite ve tip 2 diyabet olasılığını da artırıyor. Toplumda en fazla görülen şeker hastalığı türü olan tip 2 diyabet, körlük, kalp krizi ve felç riski, sinir ve kan damarlarına zarar ve hatta uzuvları kaybetmeye kadar ciddi sonuçları olan bir hastalık. Biyolojik saatin bozulmasının, bel çevresi ölçülerini, hormonları ve uykuyu etkileyerek tip 2 diyabete yakalanma riskini arttırdığı düşünülüyor.