153. yıl: Çerkesler ve adalet

Yaşar GÜVEN*

Rusya Çarlık yönetiminin 19. yüzyılda Kafkasya’da üstlendiği çirkin rolü ve Adıgelere karşı soykırım uygulamaları düşünülürse, tarihin acı olaylarını yeniden karıştırmamak ilkesi belki de başlıca argüman olacaktır. Ne var ki biz bu görüşe katılmıyoruz ve söz konusu savaş konusunda şu ilkeyi tercih ediyoruz: ‘Tatlı yalandan acı gerçek iyidir’... Ahlak açısından gerçeği saklamak her iki tarafı aşağılar, özellikle de gerçekten korkanı küçük düşürür, öte yandan bu şekilde gerçeği gizlemek gücün değil güçsüzlüğün göstergesidir.”1

Kafkasya’nın kadim halkı Çerkeslerin, bağımsızlık ve özgürlük savaşını yitirmelerinin üzerinden 153 yıl geçti. Aralıklarla 300 yıl süren savaş, Çarlığın politikaları sonucu soykırıma dönüştü. Soykırımın ölçümetresi 1948 BM Soykırım Sözleşmesi’dir diyerek ona öykünüp bu sözcüğü kullanıyoruz.2

Neler olmuştu?

“Dünyaya hâkim olmak için İstanbul ve Hindistan’a yakın olmak gerek... Bize Çerkezistan gerekli, Çerkesler değil... Ya tam itaat, ya imha.” Politikasını böyle belirleyen Çarlık uygulamaları şöyleydi:

- İşgal edilen Çerkes köylerine Kazaklar ve Ruslar yerleştirildi.

- Belli bir süreçten sonra Çerkes köylerindeki evler içindekilerle birlikte yakıldı. Sivil halk katledildi.

- Ekinler atlara çiğnetildi, tahrip edildi.

- Hayvanlar çalındı, telef edildi.

- Karadeniz’de abluka uygulandı, ticaret engellendi. Çerkeslerle gıda ticareti yasaklandı. 

Anılan uygulamalar planlı ve sistematiktir. Çarlık generalinin aktardığı gibi; “Ölenlerin azami yüzde 10’u savaşta silahla öldürülmüştü.” (Gen. Fadayev)

Savaşın belli bir evresinde planlanan sürgün uygulaması da soykırımın devamıdır. Kafkasya’nın doğusu için uygulanmayan sürgün, batısı için planlı bir şekilde uygulandı.3 İki emperyal düşman, Çarlık Rusyası ve Osmanlı bu konuda uzlaştı. “Çerkesleri destekliyoruz, çünkü onlar Hindistan’ın bekçileridir” diyen, ikiyüzlü politikası Marx tarafından teşhir edilen dönemin diğer emperyal/kolonyal gücü İngiltere de sürgünü destekledi.

Çerkesler Karadeniz’in Kafkasya sahilindeki birçok noktada toplandı. Bekleme ve birikim süresince açlık ve salgın hastalıklardan kırım devam etti. Osmanlı’dan gelen tekneler kapasitesinin üzerinde insan alarak yola çıktı. Henüz yolda batan/batırılan tekneler ve yolculuk sürecinde teknelerde yine açlık-salgın hastalıklar nedeniyle ölümler devam etti. Sonra da Karadeniz’in Anadolu sahilleri Çerkes mezarlıklarına ev sahipliği yapmaya başladı. Samsun ve Trabzon’da yaklaşık 50’şer bin insanın öldüğü kayıtlardadır. Bu kadar yoğun sürgün beklemediği için, Osmanlı’nın 1860’ta Kafkas göçmenleri için oluşturduğu “Muhacirin Komisyonu” çaresiz kaldı. 

Farklı kaynaklarda farklı sayılar verilmekle birlikte4 yaşananların kısa özeti; 1.5 milyon Çerkesin sürgün edilmesi, yaklaşık 500 bininin sürgün sırasında yitirilmesi, Çerkeslerin Natuhay kabilesinin savaşta yok edilmesi, Vubıh dilinin kaybolması gibi sonuçları olan bir trajedidir.

1877-78 Osmanlı-Rus savaşları sonucu Balkanlar ve Kafkasya’dan tekrar sürgün, 1923 Gönen-Manyas’ın 14 köyüne iç sürgün, 1923’de Çerkes dernekleri ve anadilde eğitim veren okullarının kapatılması, 1967’de İsrail-Arap savaşı (Altı gün savaşı) sonrası Golan Çerkeslerinin ABD’ye yerleştirilmesi, 1989’da eski Yugoslavya Çerkeslerinin bir kısmının vatan topraklarına geri dönüşü, 1992 Abhazya-Gürcistan savaşı, 1994 ve 99 Çeçenya-Rusya savaşları, 1990 ve 2008 Osetya-Gürcistan savaşları, 2003 Irak Çerkesleri, 2011 Suriye Çerkesleri... Senaryonun devamı gibidir.

Çerkesler kadim toprakları Kafkasya ve diasporada 40 civarında ülkede yaşıyor. Yaşadıkları her yerde; kimliklerini yaşatabilmek, yeniden üretebilmek ve geleceğe taşıyabilmek için demokrasi daha fazla demokrasi mücadelesi saflarında kararlılıkla yerlerini alırken; 19. yüzyılda yaşadıkları trajediye yönelik adalet mücadelesinde, 1997 yılında Dünya Çerkes Birliği’nin başvurusu sonucu BM’de Temsil Edilmeyen Halklar ve Uluslar Örgütü’nün (UNPO) aldığı kararın gereğinin yapılması için mücadelesini sürdürüyor:

- Çerkes soykırımının kabulü,

- Çerkeslere sürgün ulus statüsü verilmesi,

- Çerkeslere hem Rusya Federasyonu ve hem de yaşadıkları ülke vatandaşlığı yani çifte vatandaşlık hakkı verilmesi,

- Çerkes halkının tarihsel vatanlarına dönebilme garantisi verilmesi.

* Jıneps Yayın Kurulu Üyesi

1Tamara Polovinkina (Rus tarihçi) – Çerkesya Gönül Yaram.

2Birleşmiş Milletler Soykırım Sözleşmesi:

Madde 2- Bu Sözleşme bakımından, ulusal, etnik, ırksal veya dinsel bir grubu, kısmen veya tamamen ortadan kaldırmak amacıyla işlenen aşağıdaki fiillerden her hangi biri, soykırım suçunu oluşturur.

a) Gruba mensup olanların öldürülmesi;

b) Grubun mensuplarına ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar verilmesi;

c) Grubun bütünüyle veya kısmen, fiziksel varlığını ortadan kaldıracağı hesaplanarak yaşam şartlarını kasten değiştirmek;

d) Grup içinde doğumları engellemek amacıyla tedbirler almak;

e) Gruba mensup çocukları zorla bir başka gruba nakletmek;

Madde 3- Aşağıdaki eylemler cezalandırılır:

a) Soykırımda bulunmak;

b) Soykırımda bulunulması için işbirliği yapmak;

c) Soykırımda bulunulmasını doğrudan ve aleni surette kışkırtmak;

d) Soykırımda bulunmaya teşebbüs etmek;

e) Soykırıma iştirak etmek;

3 Paul Henze: “Bir halktan sürgün veya soykırım yoluyla kurtulma politikası önceki Rus uygulamaları içinde yer almıyor. Bu büyük göç, modern zamanlarda dünyanın bu bölümünde yaşanan şiddete dayalı kitlesel nüfus hareketlerinin birincisiydi. Çerkes sürgününün Ermeni soykırımına örnek teşkil ettiğinden hareketle Çerkeslerin başına gelen en hafif ifadeyle soykırımla mukayese edilebilir.” Aktarım: Stephen D. Shenfield.

4 *Mc Carthy; 1.200.000 sürgün, 400 bini öldü. *Arsen Avagyan; 1-1.5 milyon sürgün. * Nihat Berzeg; 1.400.000 sürgün. *Kemal Karpat; 1.2-2 milyon sürgün. *Fuat Dündar; 2 milyon sürgün. * Guaze gazetesi; 1.760.000 sürgün. *Anzor Kuşhabi; Kuzey-batı Adıgeleri 1864 öncesi 1 milyondan fazla, sürgün sonrası Kafkasya’da kalan 50 binden az.  

* Özet Kaynakça:

- Askeri ve Tarihi Arşivler: Çarlık Rusyası – Gürcistan – Osmanlı

- Çerkesya Gönül Yaram – Tamara Polovinkina

- Kafkas Atlantisi – 300 yıl süren savaş – Yakov Gordin

- Çerkesler – Arsen Avegyan

- Çerkes Soykırımı – Ali-Hasan Kasumov

- Kafkas Sürgünü – Nihat Berzeg

- Vatanından Uzaklara Çerkesler – Editör: Murat Papşu

- Sürgün, 147. Yıl – Kafdav

- Çerkeslerin Sürgünü – Kafdağı Y.

- Dönemin Avrupa ve Rusya basınında yazılanlar

- Çarlık Rusyası general, subay ve askerlerinin rapor, yazışma ve anı kitapları