Rıfat Ilgaz’ın yapıtlarında eğitim ve yakın tarih

Mustafa ASLAN
İstanbul

“Yırt otuzunda aldığın diplomayı  
Alfabelik çocuk ol  
Yollar kesilmiş alanlar sarılmış  
Tel örgüler çevirmiş yöreni  
Fırıl fırıl alıcı kuşlar tepende  
Benden geçti mi demek istiyorsun  
Aç iki kolunu iki yanına  
Korkuluk ol”

Rıfat Ilgaz aramızdan ayrılalı çeyrek yüzyıla ulaşmaya bir yıl kalmasına karşın yapıtlarıyla yaşıyor. Yazarın yapıtlarıyla yaşıyor olmasının başlıca nedeni, halkın ruhunu yapıtlara yansıtmış olmasından kaynaklanıyor. Gerek yazar yanıyla, gerekse de şair yönüyle bir halk adamıydı ve hep halkı için yazdığı gerçeğinin altını bir kez daha çizmek gerekiyor.

Rıfat Ilgaz’ın romanlarından, öykülerine, şiirlerine çocuk kitaplarına kadar uzanan bir alana dikkatle baktığımızda yapıtlarında zenginliği göze çarpıyor. Ancak iki önemli kavram öne çıkıyor eserlerinde: Eğitim sistemimiz ve yakın tarihimiz.

EĞİTİM ELEŞTİRİSİ

Asım Bezirci, ‘Rıfat Ilgaz’ adlı yapıtında, “Ömür boyu iki iş tutmuş: Biri çocukları okutmak, ikincisi yazdıklarını çocuklara okutmak”(s.95) diyor onun için.

Rıfat Ilgaz, bir eğitimci olduğu için eğitime ilişkin sorunları yaşayan kişilerden birisi olduğunu söylemek gerekiyor. Yazdıklarının masa başı kurgulamadığını belirtilmesinde yarar görüyorum.

Edebiyatımızda şimdiye değin yazılmış yapıtlar arasında, eğitime ilişkin tartışmasız önemli bir yer tutan ‘Hababam Sınıfı’nı  İlhan Selçuk’un Dolmuş adlı dergisinde Stepne takma adıyla yazıyor. O eğitimci bir kimliğe sahip olmasaydı, başta ‘Hababam Sınıf’ı olmak üzere, yapıtları bu kadar inandırıcı olmaz, bu kadar sevilmezdi. Temelinde yazarın okul anılarının yattığı ‘Hababam Sınıfı’nda Güdük Necmi karakteri Rıfat Ilgaz’dır. Çünkü Kastamonu Öğretmen Okulu’nda arkadaşlarının ona verdikleri addır.

Rıfat Ilgaz’ın oğlu Aydın Ilgaz kaleme aldığı ‘Sınıfın Efsanesi’ adlı yapıtında ‘Hababam Sınıfı’ serüvenini ayrıntılı olarak anlatıyor. ‘Hababam Sınıfı’nın çok sevilmesi üzerine yeni ‘Hababam Sınıfı’ kitapları yazması isteniyor, Rıfat Ilgaz’dan. Bunlar: ‘Hababam Sınıfı Baskında’ (1972), ‘Hababam Sınıfı Uyanıyor’ (1972), ‘Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı’ (1975), ‘Hababam Sınıfı İcraatın İçinde’ (1987) kitapları izliyor.

‘Hababam Sınıfı’ eğitim sorunlarına değişik açılardan değiniyor. Eğitim çalışanları, veli, öğrenci ve sistem açısından değerlendirmeleri yapıtların bütünlüğü içerisinde görülüyor. Otoriterleşen eğitimcileri kıyasıya eleştiriyor. Bir takım yanlışları acımasızca ortaya koyuyor. Bu yapıtlarda kişilerin bir takım kusurları veriliyor olsa da, Rıfat Ilgaz’ın asıl eleştiri okları bozuk eğitim sisteminedir. 

‘Hababam Sınıfı’nın yanlış eğitim sisteminden doğduğunu, onun yergisi olduğunu aktarıyor Asım Bezirci, ‘Rıfat Ilgaz’ adlı yapıtında. 

Rıfat Ilgaz ‘Hababam Sınıfı’nda yaptığı üç yergi Mehmet Saydur tarafından ‘Rıfat Ilgazlı Yıllar’da şöyle sıralanıyor: “Kopyanın, ezberin, uydurma saygının… Benim mizahım düşünmeye dayanır. Hababam Sınıfı’nda bize yakışmayan eğitimsel şeylerin yergisini yapıyorum.” 

‘Yıldız Karayel’ ve ‘Sarı Yazma’da öğretmenlerden söz eden Rıfat Ilgaz’ın asıl önemli öğretmen tiplemesi ‘Karatma Geceleri’ndedir. ‘Karartma Geceleri’ adlı romanında kahramanımız zincire vurulan öğretmen Mustafa Ural adlı bir şair olarak çıkıyor karşımıza. Hem de şiir kitabı yasaklanan ve aranan bir şair kimliği elbette Rıfat Ilgaz’ı gösteriyor.

Rıfat Ilgaz şiirlerinde ise hep öğrencilerinin yanında oldu, bir öğretmen olarak. ‘Apartıman Çocukları’nda ise eğitim, beslenme ve barınma sorunundan söz ederek mafyalaşmayı da irdeliyor.  

‘Çocuklarım’ şiirinde öğrencileri için yüreğini ortaya koyan bir öğretmen görüyoruz, tıpkı çocuklar için yazdığı Cide’den İstanbul’a gelen ‘Bacaksız Bahri’nin serüvenlerinin anlatıldığı seride yer alan kitaplar gibi.

“Yoklama defterinden öğrenmedim sizi, 
Benim haylaz çocuklarım 
Sınıfın en devamsızını 
Bir sinema dönüşü tanıdım 
Koltuğunda satılmamış gazeteler 
Dumanlı bir salonda 
Kendime göre karşılarken aksamı 
Nane sekeri uzattı en tembeliniz...”

YAKIN TARİHİMİZ 

Emperyalizme karşı verilen bir mücadelenin anlatıldığı ‘Halime Kaptan’dan başlayarak ‘Sarı Yazma’ya uzanan çizgide Cumhuriyet’in kuruluş yıllarını veriyor.

‘Karartma Geceleri’ adlı yapıtlarında Rıfat Ilgaz ülkemizin yakın tarihiyle ilgili göz ardı edilemeyecek bilgiler sunuyor.

II. Paylaşım Savaşı yıllarını en belirgin şekilde verildiği yapıtı ‘Karatma Geceleri’ bir dönemin tarihini değme tarihçilere taş çıkartacak şekilde roman diliyle veriyor. Ayrıca öykülerinden romanlarına uzanan bir çizgide onun yapıtlarında yakın tarihimize değin konulara rastlıyoruz. ‘Çalış Osman Çiftlik Senin’ adlı kitabında ‘Karadeniz Delegesi’ adlı öyküsünde, ‘Şeker Kutusu’ adlı kitabındaki öykülerden ‘Dalga Katibi’nde DP’nin Vatan Cephesi ve dinsel örgütlenmeden, Nur öğrencilerinden söz ediyor. Aynı kitaptaki ‘Kapat Çeneni’  öyküsünde ise 68 olayları ve üniversite işgallerini gündeme taşıyor. 

‘Sarı Yazma’da da Milli Şef Saraçoğlu Hükümeti döneminde Nazi destekçisi olarak başlayan hükümetin dünyadaki değişimlere göre nasıl şekillendiğini gösteriyor. Nazi destekçisi olarak başlanan dönemde Sabahattin Ali yargılanmaları Nihal Atsız vb. ırkçı yayın organlarının desteklendiğini gösteriyor. İlerleyen dönmede ise Nazilerin II. Paylaşım Savaşı’nda yenilmeleri ülkemizde de ırkçıların piyasadan toplanmalarına yani tutuklanmalarına dönüşüyor. Milli Şef’in sözleriyle “Solculuk kadar sağcılık da suçtur artık”. ‘Rüşvetin Alamancası’ adlı kitabındaki ‘Madrabazlar Köyü’ adlı öyküde ise DP’nin sonlandığı 27 Mayıs’a giden günleri veriyor.

“Almanlar kaçıyordu, ırkçılar Turancılar kulaklarından tutulup içeri atılıyor, dernekleri, dergiler kapatılıyordu. Toplumcuların yapamadıklarını Milli Şef yapıyordu. Dışarıda Alman faşizmi içerde onlara bağlı yerli faşistler sapır sapır dökülüyordu.” (Karartma Geceleri, s.206)

2 Temmuz 1993 Sivas, Madımak Katliamı’na yüreği dayanamayarak aramızdan ayrılan Rıfat Ilgaz’ın yapıtlarında ağırlığın eğitim olduğunu belirtmekle birlikte yakın tarihimize ilişkin önemli bilgilerin de yer aldığını söylemeden geçmemek gerekiyor.