Küçük işyeri, büyük sorun: Sigortasız işçiler

Onur BAKIR
Sendika Uzmanı 

İşçilerin en temel haklarının ihlal edildiği bir ülkede yaşıyoruz. Bu haklardan biri de sigortalı çalışma hakkı. Yasa gereği patronlar işçilerin sigortasını yapmak, sigortasını yatırmak zorunda. Ancak Türkiye’de yüz binlerce patron bu yasal yükümlülüğünü yerine getirmiyor, milyonlarca işçinin sigorta hakkını gasbediyor. 

Bu gerçeği, bir süredir ücretlerinin artırılması talebiyle direnişte olan Adana’daki saya işçileri bir kez daha gösterdi. Saya işçileri yürüttükleri mücadele neticesinde ücret artışı başta olmak üzere önemli kazanımlar elde etti. Saya işçileri, bir sonraki hedefin sigorta ve sendika olduğunu da açıkladı. 

HER 5 İŞÇİDEN 1’İ SİGORTASIZ 

Türkiye’nin resmi istatistik kurumu olan TÜİK’e göre Türkiye’de sigortasız çalıştırılan işçi sayısı 3 milyon 346 bin. Türkiye’de yaklaşık olarak her 5 işçiden 1’i sigortasız. Bu rakama yüzde 90’ından fazlası sigortasız çalıştırılan Suriyeli mültecilerin çok büyük kısmı dahil değil. Sigortasız çalışmak demek, emekli olamamak demek. Hastalandığında sağlık hizmeti alamamak ya da cebinden prim ödemek demek. Sigorta yoksa rapor parası da yok, analık parası da yok, işsizlik parası da yok. Çalışırken sakat kalana malullük aylığı yok; çalışırken ölen işçinin ailesine aylık da yok. 

SİGORTA OLMAYINCA HAK DA YOK  

Sigortasız çalışma, işçiyi sadece sosyal güvenlik haklarından mahrum bırakmıyor. Sigortasız çalıştırılan işçi sendika üyesi olamıyor, sendikal haklarını kullanamıyor. Sigortasız işçiler daha kuralsız çalıştırılıyor. Asgari ücretin dahi altında ücret ödenmesi; ücretlerin düzensiz, eksik ve geç ödenmesi; fazla mesai ve tatil günü çalışmalarının verilmemesi; yıllık izin hakkının eksik kullandırılması gibi sorunları sigortasız işçiler daha çok ve yoğun biçimde yaşıyor. İşçi sağlığı ve iş güvenliğinde durum son derece vahim. İş güvencesinin olmaması belki de en önemli sorun. Kağıt üzerinde çalışıyor gözükmeyen işçiler, yasal haklarının çoğundan yararlanamıyor. 

BEDEL İŞÇİYE, AİLEYE, TOPLUMA

Sigortasız çalıştırma, 3 buçuk milyon işçiyi ve aileleri ile birlikte 10 milyon yurttaşı doğrudan etkiliyor. Sigortasız istihdam, prim ve vergi gelirlerini azaltırken, SGK’nin karşılıksız harcamalarını artırıyor ve sonuçta sigortasız istihdamın bedelini toplumun tüm emekçi kesimleri ödüyor. İşçilerin sigortasız çalıştırılması nedeniyle SGK yılda en az 21 milyar liralık prim kaybına uğrarken, İşsizlik Sigortası Fonu’nun kaybı ise yılda 2 milyar lirayı geçiyor. 

EN ÇOK 6 SEKTÖRDEKİ KÜÇÜK İŞYERLERİ 

Yine TÜİK verilerine göre Türkiye’de toplam kayıt dışı istihdamın yüzde 91’i 10 veya daha az çalışanı olan işyerlerinde. Küçük işyerlerinde yaklaşık 3 milyon kayıt dışı işçi var. Bu işçilerin büyük kısmı tarımda, inşaatta, imalatta, ticarette, gıda satışı ve ev hizmetlerinde çalışıyor. Yani kayıt dışı istihdamla mücadele etmeye niyeti olan bir hükümet olsa bakacağı yer belli. Mevsimlik tarım işçileri ve inşaat sektöründeki küçük taşeronlarda çalışan işçilerin çok büyük kısmı sigortasız. Temizlik, çocuk, hasta veya yaşlı bakımı gibi işler yapan ev işçileri ile kendi evlerinde firmalara iş yapan işçilerde kayıt dışı çok yüksek. Sanayide küçük atölyeler ile çoğunluğu fason üretim yapan küçük işletmelerde kayıt dışı hayli yaygın. Küçük esnafın işlettiği dükkan, mağaza, market, lokanta ve kafe türü işyerlerinde de sigortasız çalıştırma sıklıkla görülüyor. Hemen hemen her sektörde kayıt dışı istihdam var. Ancak Türkiye’de sigortasız işçi çalıştırma, ağırlıkla bu 6 sektördeki küçük ölçekli işyerlerinde yoğunlaşıyor. 

BÜYÜK PATRONLAR MASUM MU?

Büyük ölçekli işletmelerde sigortasız istihdamın düşük olması, büyük patronların masum olduğu anlamına gelmiyor. Büyük patronlar kendi işyerlerinde sigortasız işçi çalıştırmaktan uzak dursa da iş verdikleri / iş yaptırdıkları fason işyerlerindeki kayıt dışı istihdamdan doğrudan sorumlu. Adana’da saya işçilerinin elinden geçen ayakkabıların bir kısmı ülke çapında ün yapmış markalara ait. Dünyanın dört bir yanına kot pantolon ihraç eden anlı şanlı markaların kendi fabrikalarında kayıt dışı işçi olmayabilir. Ancak bu markaların kotlarını yıllarca merdiven altı atölyelerde hiçbir sağlık önlemi alınmaksızın çalışan sigortasız işçiler beyazlattı. Benzer biçimde üretim zincirleri adım adım takip edildiğinde, ipin ucu birçok örnekte büyük sermayeye de uzanıyor. 

ÜNALDI’DAN NAKIŞ İŞÇİLERİNE… 

Türkiye’de işçiler, en temel yasal haklarını elde edebilmek için bile direnmek zorunda kalabiliyor. 1996’da Antep/Ünaldı’da dokuma işçilerinin gerçekleştirdiği büyük direnişin kazanımlarından biri de sigortalı çalışma olmuştu. Benzer bir direnişe yakın dönemde İstanbul’daki nakış işçileri imza attı. En temel taleplerden biri yine sigortaydı ve kayda değer kazanımlar elde edildi. Sigortasız işçilerin küçük işyerlerinde ancak aynı sektör ve üretim alanında çalıştığı örneklerde bu tür mücadeleler büyük önem taşıyor. Ancak işçilerin dağınık çalıştığı ve bir araya gelmesinin daha zor olduğu sektörlerde daha büyük dayanışmalara, daha kapsamlı örgütlenmelere ve mücadeleci sendikaların taşın altına elini koymasına ihtiyaç var. Bu noktada kayıt dışı istihdam ile mücadele etmekle yükümlü olan SGK’yi harekete geçmeye zorlamak da büyük önem taşıyor. Öte yandan büyük işletmeler için üretim yapan küçük işyerleri ve taşeronlarda sigortasız çalıştırılan işçiler ile ilgili olarak büyük işletmeleri de sorumlu tutacak bir yasal değişiklik de gerekiyor. 

Küçük işyerlerinde büyük bir sorun var. Yaklaşık 3.5 milyon işçinin, aileleriyle birlikte 10 milyon yurttaşın bugünü ve geleceğini çalıyor patronlar. Bu büyük soyguna hep birlikte dur diyelim! 

KADINLAR, GENÇLER, YAŞLILAR, YEVMİYELİLER

*Erkek işçilerin yüzde 17.7’si, kadın işçilerin ise yüzde 19.5’i sigortasız çalıştırılıyor. 
* Kayıt dışı istihdam en çok gençleri ve yaşlıları vuruyor. 
* Düzenli ücret alan işçilere göre yevmiye karşılığı (geçici, mevsimlik, arızi işlerde) çalışan işçiler de kayıt dışı istihdam çok daha yüksek.
* Yarı zamanlı çalışan işçilerde sigortasız çalışma, tam zamanlı çalışan işçilerin çok daha üstünde. 
* Eğitim düzeyi düştükçe kayıt dışı istihdam da artıyor.
* Türkiye’de 629 bin sigortasız işçi ile İstanbul zirvede yer alıyor. Ancak oransal olarak kayıt dışı işçi istihdamının en yüksek olduğu yer Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi ile Çukurova. 

HÜKÜMET KAYIT DIŞI İSTİHDAMLA MÜCADELEDE BAŞARILI MI?

2001 yılında Türkiye’de ücretliler arasında kayıt dışı istihdam oranı yüzde 27.6 iken 2016 yılına gelindiğinde bu oran yüzde 18.2’ye düştü. Dolayısıyla azımsanmayacak bir düşüş olduğunu söylemek mümkün. Türkiye’de istihdam yapısında yaşanan değişimler, bu düşüşte etkili oldu. Örneğin sigortasızlığın çok yaygın olduğu yevmiyeli işçilerin tüm işçiler arasındaki oranı düştükçe, işçilerin sigortasız istihdamında da düşüş yaşandı. Bununla birlikte, sigorta priminin devlet tarafından karşılanması da dahil olmak üzere işverenlere sayısız teşvik uygulaması yürürlüğe kondu. İşsizlik Sigortası Fonu’ndan patronlara aktarılan devasa kaynaklar, teşvik politikaları ve kağıt üzerinde sigortalı işçi sayısını artıran geçici istihdam politikaları göz önünde bulundurulduğunda, kayda değer bir başarıdan söz etmek olanaklı değil. 

SGK’NİN YILLIK KAYBI EN AZ 21 MİLYAR TL

Asgari ücretli bir işçi için 1 yılda toplam 6 bin 292 lira sigorta primi ödeniyor. Bugün Türkiye’deki sigortasız tüm işçilerin sigortası yapılsa ve asgari ücretten primi ödense SGK yılda yaklaşık 21 milyar lira prim geliri daha elde eder. Dolayısıyla en düşük ücret düzeyinden bile hesaplandığında, sigortasız işçi çalıştırma nedeniyle SGK yılda 21 milyar lira prim geliri kaybı yaşıyor. Patronların işçileri sigortasız çalıştırarak gerçekleştirdiği soygun bununla da sınırlı değil. Asgari ücretli bir işçi için yılda toplam 640 lira İşsizlik Sigortası Fonu primi ödeniyor. Tüm sigortasız işçiler sigortalı yapılsa ve en düşük düzeyden işsizlik primi ödense, Fona yılda 2 milyar 141 milyon 144 bin lira daha prim ödenmiş olacak. 

TEŞVİK ÇOK, CEZA NEREDEYSE YOK 

2017 yılı sonuna kadar mevcut çalışanlarına ilaveten yeni sigortalı işçi alan işverenlerin sigorta ve vergi yükümlülüklerini devlet karşılıyor. İşbaşı eğitim programlarına katılanların tüm yükünü devlet karşıladığı gibi program sonunda bu işçileri istihdam eden işverenlerin sigorta primini de devlet ödüyor. Kadın, genç ya da engelli istihdamı halinde de teşvikler sağlanıyor. Bunların dışında da teşvik ve indirimler mevcut. Ancak patronlara teşvik sağlamak konusunda eli çok açık olan hükümet, iş denetim ve cezaya gelince cimri davranıyor. SGK 2016 yılı faaliyet raporuna göre denetlenen işyeri sayısı 8 bin 401. Yani SGK, yılda her bin işyerinden yalnızca 5’ini denetliyor. Bu denetimlerde tespit edilen kayıt dışı çalışan sayısı ise 11 bin 371. Bu rakam ise sigortasız işçilerin binde 4’üne denk geliyor. Aslında sigortasız işçi çalıştırmanın cezası çok ağır. Bu ceza yıllık 38 asgari ücrete kadar ulaşabiliyor. Ancak denetimler oldukça yetersiz olduğu için bu yüksek cezaya rağmen patronlar sigortasız işçi çalıştırmayı tercih ediyor. 

En yüksek kayıt dışı Güneydoğu’da