Ece Ayhan ve 50. yılında Ortodoksluklar şiiri üzerine

Sedat GÜLMEZ

İkinci Yeni’nin aykırı şairi Ece Ayhan’ın üçüncü şiir kitabı “Ortodoksluklar” 1968 yılında Mehmet Fuat yönetimindeki de Yayınevi tarafından yayımlandı. İlk yayımlanmasından elli yıl sonra YKY tarafından özel bir baskıyla mayıs ayında yeniden okurla buluştu. Ortodoksluklar numaralandırılmış 27 düzyazı-şiirden oluşmaktadır. “Ortodoksluklar”daki şiirler, mevcut şiire başkaldıran, doğal dili parçalayan, şiir anlayışımızı yerle bir eden bir yapı ve izleğe sahiptir.

Ece Ayhan “Ortodoksluklar” kitabıyla şairlik gömleğini tersten giymiştir. Şiir dilinin yeniden kurulması gerektiğini düşünen Ece Ayhan’ın bu kitaptaki şiirleri bir anlam-anlamsızlık savaşı veriyor. Çapraz bir dille yazılan şiirlerinde anlam zaman zaman kaybolabiliyor ve yerini ritme bırakabiliyor.

‘ORTODOKSLUKLAR’ ANLAMSIZLIĞIN ŞİİRİ Mİ?

Diğer şiir kitaplarına nazaran daha kapalı bir dil, açıklamaya ve anlamlandırmaya muhtaç daha çok sözcüğün olması yadsınamaz bir gerçektir. Bu yeni baskıda, kitabın sonuna Erden Erenel tarafından hazırlanan “Ece Ayhan Sözlüğü”nün konmasının amacı da bu anlamsızlığı alt etmek değil de nedir? Erden Erenel, bu sözlüğü oluşturma amacını söyle dile getirir: “Üç şiir kitabı çıkarmasına karşın Ece Ayhan hem okurlardan, hem de eleştirmenlerden gereken ilgiyi görmedi. Bunun nedeni, anlaşılması güç değişik bir şiir yazması.”

Ahmet Soysal, Ece Ayhan şiirinin anlaşılmamasını eleştirmenlere bağlar ve bu kapalı şiir için şöyle der: “Bu şiirin henüz karşılığını yeterince bulamadığını belirtmeliyim. Bu durum, genellikle, belli bir eleştirmen tembelliğinden ileri gelmektedir.”

Haydar Ergülen “Ece’ye Mektup” adlı yazısında, ilk kez orta ikide şiirini tanıdığı Ece Ayhan’ın yeni çıkan “Ortodoksluklar” şiiri için şöyle der: “Ortodoksluklar o yıl çıkmıştı ve doğrusu onu okumayı seviyor ama hiçbir şey anlamıyordum.”

Ece Ayhan,”Ortodoksluklar”da düzyazıları hikaye etme uğraşında olan bir şair portresiyle karşımıza çıkıyor. Bu uğraşına daha önce “Bakışsız Bir Kedi Kara” kitabında rastlamıştık. Hikâye ederek yazdığı şiirlerini kendine has bir tarza dönüştürmek için ustaca ve amansız bir çaba içine girmiştir. Şiirlerinde kendine has cümle kurma uğraşı onu İkinci Yeni şairlerinden ayırmıştır.

ŞİİRLERİNİ AYKIRI BİR BİÇEM ÜZERİNE KURAR

Ece Ayhan şiirlerini aykırı bir biçem üzerine kurar. Sözcükleri parçalar, birleştirir, değiştirir, uydurur ve eğip bükerek kendi şiiri için uygun hale getirir. Şiiri kelimelerle oluşturulan karmaşık bir yapıya dönüştürme uğraşı içerisindedir. Cemal Süreya’nın “Çağdaş şiir geldi kelimeye dayandı. Çağdaş şairler kelimeleri bile sarsıyorlar” ifadesi bu durumu özetler niteliktedir. “Ortodoksluklar” şiirinde daha önce karşılaşmadığımız; yüzükuylu, sarılıptır, dimdoğru, güzeligeliş, duruşuyoruz, dingildediği, ıssızlıksız vb. sözcüklerle karşılaşıyoruz.

Sebahattin Eyüboğlu kendisi için “Şiiri rahat bıraksın!” dese de o şiiri hiçbir zaman rahat bırakmamıştır. Ece Ayhan, kullandığı kelimelere takılanlara da şöyle cevap verir. “Karaşın sözcüğünü benim ortaya attığımı sanıyorlar, halbuki öyle değil. ‘Karaşın’ sözlükte var, ‘sarışın’ın tersi!”

 “Ortodoksluklar” geleneklerden, alışkanlıklardan, kalıplardan sıyrılan; bilinen gerçeklik dışında kendince bir gerçeklik algısı oluşturan şiirlerden oluşuyor. Ece Ayhan, bu şiirlerinde bilinçaltındakileri yüzeye çıkaran sürrealist bir şiir anlayışına yaslanmıştır. Ahlak kaygısı dışında, içinden gelen şiiri yazmıştır. “Ortodoksluklar” kutsalı darbeden bir şiirdir. “Ortodoksluklar” politik bir şiirdir, anarşist bir şiirdir. Yöneticileri, hiyerarşiyi reddeder. Saltanat karşıtıdır. Sivil şiirdir, bireycidir, öz yönetimi savunur.

“Ortodoksluklar” karanlığın ve kasvetin içinde büyüyen bir cinsel şiddet şiiridir. “Bakışsız Bir Kedi Kara” kitabına nazaran “Ortodoksluklar”da cinsellik daha alenidir. Bu şiirlerde; sado-mazoşistlik, eşçinsellik, ensestlik, zoofili, genelev kadınlarına karşı cinsel şiddet ve horlanmışlıklar, kaybolan ve fuhşa zorlanan kızlar, çocuklara uygulanan cinsel şiddet, sömürülen birey gibi temalar ağırlıklı olarak işlenmiştir. Şiirde eşcinsellik hep ön plandadır. Türkiye doğumlu Yahudi Yazar Chris King, “Ortodoksluklar”dan “Deneyselci bir Türk eşcinsel şiiri” olarak söz eder.

Ece Ayhan’ın resmi kültürün öteki algısını yıkma ve ötekilerin sesini duyurma uğraşı, bilinçli ve planlanmış bir uğraştır. Susmak yerine konuşmayı bir aydın tavrı olarak görür. Sahici bir dünyayı bütün çıplaklığıyla önümüze serer. Yaşadığımız toplumun panoramasını izlettirir şiirleriyle. Ece Ayhan, bu karmaşık erotizmden özgün sanatın estetizmini yaratmayı bilmiştir.

İKİ MEDENİYETİN İŞGALİ ALTINDADIR

“Ortodoksluklar” şiiri, iki medeniyetin işgali altındadır. Bu medeniyetler, Bizans ve Osmanlı medeniyetleridir. Bizans ve Osmanlı müzik terimlerine sıklıkla rastlıyoruz. Şiirlerde bu iki medeniyetin inanış ritüellerine göndermeler vardır. XVI. şiirde yer alan Baba Hamparsum, “Ortodoks gibi düşünüp Osmanlı gibi şakımıştır.”

“Ortodoksluklar” tarihi ve mitolojik kahramanlara ve bunların ardında yatan öykülere de sıklıkla yer vermiştir. Bu kahramanlar, başat kahramanlar değil tarihin küçük figüranlarıdır.

Enis Batur yaratıcılık sorunları üzerine yatay, dikey ve sarmal ilişkileri sorguladığı “Başkalaşımlar” adlı kitabında “Ortodoksluklar” üzerinde yaptığı metin çözümlemesi, bu şiirlerin bugün piyasada pek olmayan üç kitaptaki metinlere dayandırıldığını ortaya koymaktadır. Bu kitaplar: Bizans Tarihi, Metin And; Hayatım, Prototip Avvakum; Hoş Sadâ, İbnülemin Mahmut.

Son bir anekdot: Kendisine marjinal şair diyenlere “Ben şair değilim, tarihçi de değilim, etikçiyim.” demiştir. Metin Üstündağ, Ece Ayhan için, “Edebiyatın ters direklerinden biri” der. Ece Ayhan, hasta topluma hasta şair olarak geldi ve okuru da şiiriyle hasta ederek gitti. Hadi durmayalım. Ece Ayhan’ca düşünelim ve Ece Ayhan şiirini çözeduralım.