Bir kavram: Tarihsel materyalizm

Nereden geldik nereye gidiyoruz? Peki nasıl gidiyoruz? Tarih boyunca insanoğlu bu ve buna benzer sorularla dünyayı açıklama çabası içerisinde olmuştur. Bu sorulara verilen cevaplara göre de filozoflar temelde iki büyük kampa, idealizm ve materyalizm kampına bölünmüştür.

İDEALİZM VE MATERYALİZM NEDİR?

İdealizm adını Platon’un idealar kuramı üzerinden alır. Bu kurama göre bu dünyanın üstünde bir idealar (düşünceler) dünyası vardır ve yeryüzündeki her şey bu idealar dünyasının kötü birer kopyasıdır. Ona göre örneğin tüm masaların masa olma özelliğini aldığı bir masa ideası vardır ve bizim masayı sandalyeden ayırmamızı sağlayan şey bu masa ideasıdır. Varlığı tek bir birlik olarak algılar, aklın sınırlarının dışında gerçekliğe ulaşmanın olanaksız olduğunu öne sürer ve gerçekliği idea olarak belirleyip maddi doğayı bunun bir yansıması sayar.

Materyalizm ise bu anlayışın tam tersidir, her türlü olgunun temelinin madde olduğunu söyler. Bütün var olan ilişkilerin, maddi etkileşimler sonucu oluştuğunu öne süren felsefi kuramdır. Materyalistlere göre düşünceden bağımsız olarak maddi gerçeklik vardır, düşünceyi de maddi dünyanın insan bilince yansıması olarak açıklamak gerekir.

TARİHSEL MATERYALİZM NEDİR?

Tarihsel materyalizm, Marx ve Engels tarafından tarihi ve toplumu incelemenin yöntemi olarak hem idealizme hem de materyalizmin mekanik yorumlarına karşı gündeme getirilmiştir. Onlardan önce Feuerbach, materyalist dünya anlayışında en eleştirel tutumu almış, her türlü düşünce ve felsefeden bağımsız olarak doğanın varlığını vurgulamış, doğanın ve insanın dışında herhangi maddi gerçekliğin bulunmadığını söylemişti.

Ne var ki Feuerbach hareket noktası olarak insanı merkezine alıyor, koşulların ve ilişkilerin ürünü olduğunu da dile getiriyordu ancak koşulların ve ilişkilerin insan tarafından değiştirildiğini göz ardı ediyordu. Onun mekanik materyalizminde insan; pasif ve durağandı. Pratik insan faaliyetine ve evreni bir süreç olarak kavramaya gözlerini kapayan Feuerbach materyalizminin karşısına insan faaliyetini etkin bir süreç ve doğayı da tarihsel gelişme yolunda bir madde olarak kavrayan tarihsel materyalizm konuyordu. Tarihsel materyalizm bir yandan doğayı ve dünyayı anlamanın, bir yandan da toplumsal yaşamı ve tarihi incelemenin yöntemi olarak karşımıza çıkıyordu.

Engels, Marx'ınölümünden sonra mezarının başında yaptığı konuşmada tarihsel materyalizmin kusursuz bir özetini sunar:

“Nasıl ki Darwin organik doğanın gelişme yasasını bulduysa, Marx da insan tarihinin gelişme yasasını, yani insanların, siyaset, bilim, sanat, din, vb. ile uğraşabilmelerinden önce, ilkin yemeleri, içmeleri, barınmaları ve giyinmeleri gerektiği; bunun sonucu, maddi ilksel yaşama araçlarının üretimi ve, böylece, bir halk ya da bir dönemin her iktisadi gelişme derecesinin, devlet kurumlarının, hukuksal görüşlerin, sanatın ve hatta sözkonusu insanların dinsel fikirlerinin üzerinde gelişmiş bulundukları temeli oluşturdukları ve, buna göre, bütün bunların şimdiye değin yapıldığı gibi değil, ama tersine, bu temele dayanarak açıklamak gerektiği yolundaki, daha önce ideolojik bir saçmalıklar yığını altında üstü örtülmüş bulunan o temel olguyu buldu.”

TARİHSEL MATERYALİZM BİLİMSEL MİDİR?

Tarihsel materyalizm toplumsal gelişme yasalarının bilimi olarak idealizmle mücadele içerisinde doğmuş, idealist dünya ve tarih anlayışının aşılmasıyla gelişmiştir. Günümüzde simyanın, bilimsel kimyaya karşı savunulması ne kadar anlamsız olacaksa tarihsel materyalizme karşı idealizmi savunmak da o kadar anlamsız olacaktır. Örneğin, bir tarihçi bir döneme damga vurmuş tarihi olayları incelemek istiyorsa tarihsel materyalist anlayışla incelemek zorundadır. Çünkü tarihi olaylar tek bir olağanüstü insan veya orduyla meydana gelebilecek süreçler olarak açıklanamaz. Öne çıkan insan veya gruplar da o dönemin toplumunun ürünleridir ve mevcut toplum yapısıyla, politik ve ekonomik ilişki-kurumlarıyla, düşünsel dünyasıyla, bilim, teknik ve savaş alanındaki gelişkinliğiyle doğrudan veya dolaylı olarak ilişkilidir.

TARİHSEL MATERYALİZM DETERMİNİST MİDİR?

Tarihsel materyalizm, “ekonomik ilişkilerin temel belirleyici etken olduğunun” altının çizilmesi sebebiyle hemen her olgu veya süreci ekonomiyle açıklayan determinist(belirlenimci) bir tarih anlayışı olarak çarpıtılmış; bu çarpıtma ile onun bilimsel olmadığına dair çeşitli yorumlar getirilmiştir. Ancak tarihsel materyalizmin söylediği ekonomik ilişkilerin “tek” değil “temel” belirleyici olduğu yolundaki yorumdur. Elbette tarihsel olayların oluşmasında veya gelişmesinde ekonomik ilişkilerin dışında da birçok etken (hukuk, felsefe, din vb.) bulunur; ancak “son kertede” belirleyici olan toplumun maddi yaşamının temelidir. Örneğin tarihin bir döneminde öne çıkan bir sanat akımı, yalnızca o sanat akımını icra eden sanatçıların yaratıcı ruhları veya yetenekleriyle açıklanamaz. Bilhassa sanatçıların yaratıcı ruhları ve yetenekleri ile mevcut dönemin toplumunun ekonomik ve politik yaşamının güçlü bir bağı vardır. Düşünsel ihtiyaçların, yaratıcı ruhun, yeteneklerin, görsel zevklerin değişimi ve gelişiminin belirleyici nedenleri doğrudan toplumun maddi yaşamının temelinde bulunur.