Ansiklopediden Wikipedi’ye

İsmail Gökhan Bayram

İnsanlığın tüm bilgi dağarcığını bir araya toplamak ve bunu kullanıma açmak yeni bir hayal değil. Günümüzden 2 bin yıl kadar önce Gaius Plinius Secundus ya da daha az şatafatlı adıyla İhtiyar Pliny günümüze kalan ilk ansiklopedik çalışmalardan olan ve kendi zamanının birçok bilgisini bir araya toplayan Doğal Tarih’in ilk 10 cildini yayınlamıştı. İhtiyar Pliny’nin Vezüv yanardağının Pompei ve Herkulaneum’u da yok eden patlaması sonucu MS 79 yılındaki ölümünün ardından görevi Genç Plini devralmış ve Yaşlı Pliny’nin yayınlamaya fırsat bulamadığı 27 cildi de yayınlamıştı. Doğal Tarih, kendinden sonra gelen çalışmalar için bir model oluşturacaktı.

İzleyen yüzyıllarda Martianus Capella’nın Yedi Disiplin Üzerine’sinden Sevillalı İsidor’un Kökenler’ine, Râzî’nin El-Hâvî’sinden Beuvaisli Vincent’ın Büyük Ayna’sına çokça ansiklopedik eser yayınlanacaktı. Fransa’da aydınlanma döneminde "Ansiklopedi", Denis Diderot  ve Jean le Rond d’Alembert editörlüğünde bugün ansiklopediciler olarak andığımız ve Voltaire ve Jean-Jacques Rousseau gibi döneminin öne çıkan isimlerinin de aralarında olduğu yüz elliyi aşkın yazarın katkıları ile oluşturuldu. 1751’den 1765’e 28 cilt olarak yayımlamdı. 75 bin konu başlığını 20 milyon kelime ve 2 bin beş yüz  görselle aktarmaya/anlatmaya çalıştı. “Ansiklopedi; bilim, sanat ve zanaatların sistematik sözlüğü” sadece bilgi veren bir basılı eser olmakla kalmayacak, 1789 Fransız Devrimi’ne giden yoldaki dikkate değer taşlardan biri olarak tarihteki yerini alacaktı.

Aydınlanmacıların Ansiklopedi’sini -amaçları aynı olmasa da- Brittanica’lar, Larousse’lar izledi. Ülkemizde webin ufak ufak yayılmaya başladığı günlere gelmeden evvel çoğumuzun evinde gazete kuponları ile alınmış envaiçeşit ansiklopedi kitaplıkları süslüyordu. Başka kuşağı bilmem ama benim kuşağımın web öncesi meraklı çocukları açısından ansiklopediler bulunmaz nimetti.

Webin giderek yayılması ile ansiklopedilerin webe taşınması da kaçınılmazdı. İlk web ansiklopedileri klasik ansiklopedi işleyişinin webe taşınmasından ibaretti. Madde önerileri uzmanlarca tekrar tekrar gözden geçiriliyor ve yayına uygun hale getirilmek için revizyon üstüne revizyon gerekiyordu. Jimmy Wales ve Larry Sanger tarafından 2000 Mart’ında kurulan Nupedia da bu tip ansiklopedilerden biriydi. Nupedia detaylı ve meşakkatli editöryal süreçleri nedeni ile yayında olduğu 4 yılda sadece 25 makaleyi onaylayabilmişti. 150 kadar makale de hazırlık aşamasına ulaşabilmişti.

Nupedia’nın makale bazında üretimi sınırlı olsa da çok daha önemli ve tarihsel bir üretimi oldu: 20 yıl önce bugün, 10 Ocak 2001’de Sanger, Nupedia e-posta listesine okuyucuları tarafından içeriği düzenlenebilen ve Nupedia’yı da besleyecek bir kamusal ansiklopedinin, bir “wiki”nin tasarısını attı. 12 ve 13 Ocak’ta wikipedia.com ve wikipedia.org alan adları satın alındı. Ve 15 Ocak’ta İngilizce ile başlamak üzere Wikipedia açılışını yaptı ve çok sayıda katılımcıyı çevresine toplamayı başardı.

Wikipedia’yı kendinden önce gelen ansiklopedilerden farklı kılan gerek içerik üretimini gerekse de içeriklerin editoryal kontrollerini dar ve uzman bir ekip yerine geniş kitlelere devretmesiydi. Herkesin az ya da çok içerik ekleyebildiği bu model bazı zaaflar taşıyordu ancak pratik avantajları da fazlasıyla ortada idi. Wikipedia 4 yıl içinde 161 dile yayılacak, 7 yıl içinde ise İngilizce wiki dünyanın en büyük ansiklopedisi ünvanına kavuşacaktı. Modelin çeşitli zaafları ve kötüye kullanılabilecek noktalarını ise vikipediciler çeşitli denetleme ve kontrol mekanizmaları ile aşmayı becerdiler.

Aradan geçen 20 yılda Wikipedia, Alexa verilerine göre dünyanın en popüler 15 web sitesinden biri haline geldi. 300’ü aşkın dile yayıldı. Bu dillerde toplam 55 milyon konu başlığını kapsamayı başardı. Bugün en geniş sürümü olan İngilizce sürümünde 6 milyonu aşkın başlık hiçbir çıkar gözetmeden tüm insanlığa sunuluyor. Türkçe sürümü 1,2 milyon kullanıcının katkı sunduğu 386 bin konu başlığı ile devasa bir derleme olarak iki tık ötemizde. İçerik üretim ve düzenleme politikalarına dair çokça şey tartışılabilir elbette ama iyi ki doğdun bütün bu veriyi yeniden kullanılabilecek şekilde tüm insanlığın kullanımına açan Wikipedia.