Aşı denemelerinde neden plasebo kullanılıyor?
Aşıların faz çalışmalarında plasebo yöntemi kullanılarak aşıların güvenirliği test ediliyor. Plasebonun tarihçesi ise çok eskilere dayanıyor.
Fotoğraf: Serhat Çağdaş/AA
Plasebo tedavi gündemimize kovid-19 aşısıyla tekrar girdi. Plasebo tedavi psikolojik yarar sağlamak için uygulanan bir ilaç ve tedavidir. Aşıların faz çalışmalarında da plasebo yöntemi kullanılıyor. Gönüllülerin bir kısmına faz çalışması yapılan gerçek aşı veriliyor bir kısmına da aşı olmayan, gönüllüye zarar vermeyecek bir sıvı enjekte ediliyor. Gönüllüler kendilerine yapılan aşının hangisi olduğunu bilmedikleri gibi, aşı yapanlar da hangi aşıyı yaptıklarını bilmiyor. Gönüllüler arasında hastalık oluştuğunda aşılar üzerindeki numaralar sayesinde, hangi gönüllünün gerçek hangi gönüllünün plasebo aşı olduğu tespit ediliyor. Böylece aşının güvenliği araştırılıyor. Hadi gelin plasebo yönteminin tarihine bakalım…
Jeremy HOWICK
Oxford Üniversitesi
Platon'a göre baş ağrısının ilacı ancak ilaç hastaya büyüleyici geldiğinde etki edebilirdi. Bugünlerde Platon'un bahsettiği bu büyüleyici etkiye "plasebo" deniliyor. Yüzyıllardır var olan bu tedavi yönteminin günümüzde doktorlar tarafından hastaya uygulanması yasadışı ancak plaseboların bilimsel gelişimi onlara olan önyargılarımızı değiştirmemiz gerektiğine işaret ediyor. Plasebo kelimesi tarihsel süreçte ilk kez 4. yüzyılda Aziz Jerome tarafından kullanıldı. Aziz, İncil'i Latince'ye çevirirken plasebo kelimesini "placebo domino in regione vivorum" (kabaca; yaşayanların dünyasında tanrıyı memnun edeceğim) cümlesinde memnun etmek/ tatmin etmek anlamında kullandı.
18. Yüzyılda plasebo kavramı tıp literatüründe bir doktoru tarif etme amacıyla kullanılmaya başlandı. 1763'te basılan kitabında Dr. Pierce, görünüşü ve pozitif enerjisiyle hastasını tedavi eden bir doktor karakterine Dr. Placebo adını verdi. Daha sonra Elisha Perkins adlı bir doktorun icadı üzerine "plasebo tedavi" hukuksal alanda sorgulanmaya başlandı. Doktorun icadı farklı malzemeler fakat benzer dış özellikler kullanılarak tekrar yapıldı ve hastalara tedavi olarak uygulandı. İcadın taklidiyle de iyileşen hastalar mahkemeye icadın sahtekarlığı adına kanıt olarak sunuldu. Yine de buluşun etkili bir ilaç olduğu çünkü hastaların öyle ya da böyle iyileştiği kanısına varıldı.
PLASEBO TEDAVİNİN HİSSEDİLEN AĞRI ÜZERİNDEKİ GÜÇLÜ ETKİSİ KANITLANDI
20. Yüzyılın başında Beecher plaseboların güçlü etkisine dair bir sistematik eleştiri yazısı yazdı. Yaklaşık 1080 katılımcıyla plasebolar üzerine çalışan Beecher, hastaların yüzde 35'inin sadece plasebo tedaviyle iyileştiğini rapor etti. Bunun üzerine Hróbjartsson and Gøtzsche adlı iki bilim insanı üç grupta yaptıkları çalışmalarla plasebo kullanan hastaların hiçbir tedavi almayan hastalara kıyasla çok az iyileştiğini gösterdi. Yani Beecher'ın örneğinde plasebo tedaviyle iyileşen hastalar zaten hiçbir tedavi almasalar da iyileşeceklerdi. Ancak Hróbjartsson and Gøtzsche rastgele hastalıklara rastegele plasebo tedaviler kullanarak yanlış bir araştırma süreci yönettiler. Plasebo tedavinin hissedilen ağrı üzerindeki güçlü etkisi Cerrah Bruce Moseley tarafından kanıtlandı. Bu tedaviyi alan hastalar iyileşmediler ama kesinlikle daha az acı ve ağrı hissettiler.
‘DOKTOR İLAÇ VEREN KİŞİDİR’ ALGISI İYİLEŞMEMİZDE BÜYÜK ROL OYNUYOR
Günümüzde ise "dürüst plasebo"lar tedavi olarak kullanılıyor. Hastalar hapların sadece plasebo olduklarını bilseler de iyileşebiliyorlar. "Doktor ilaç veren kişidir" algısı doktorun verdiği her ilacı tedavi olarak kabul etmemizde ve iyileşmemizde büyük rol oynuyor. Plaseboların etkili olmasındaki en önemli iki unsur ise beklenti ve koşullanma. Martina Amanzio ve Fabrizio Benedetti'nin yaptıkları çalışmada iki grubu beklentileri ve koşullanmaları üzerine farklı şekilde yönlendirdikleri ve sonuçları da bu yönlendirmeleri ile paralel aldıklarını gözlemliyoruz.
Klinik alanında plasebolar etik çerçevesinde tartışılıyor çünkü bu ilaçlar kişiyi aldatma ve manipüle etme üzerine kurulu. Kanıtlanmış tedavi yöntemi olan bir hastalığa plasebo tedavi kullanılmasını yasaklayan Dünya Tabipler Birliği (WMA) daha sonra bazı nedenlerle, kanıtlanmış bir tedavi yöntemi olsa bile plasebo hap kullanılabileceğini ilan etti. Bu çerçevede ikilemde kalan Dünya Tabipler Birliği ilk kararlarına dönmeye çağırılıyor.
Tarih boyunca plasebo insanları kandırmak ve onları tatmin etmek anlamında kullanıldı. Ancak günümüzde plasebolar hastanın rızası ve bilgisi dahilinde reçete edilerek bir kandırma aracı olarak kullanılmadıklarını kanıtladılar. Bu tedavi yöntemi artık daha çok kabul görmekte, hukuk ve etik çerçevesinde daha az tartışılmaktadır. Plaseboların gelecekte daha da yaygınlaşması bekleniyor.
Başlık ve arabaşlık Evrensel’in tercihidir
theconversation.com’dan çeviren Şevval MALKOÇ
Evrensel'i Takip Et