Patent savaşları: Sermaye insanlığa karşı

Burak BAĞÇECİ

YTÜ

COVİD19 aşılarına erişimdeki küresel eşitsizlik çeşitli tepkilere yol açıyor. Bu duruma yol açan patent anlaşmalarına itirazlar gidererek yükseliyor, uluslararası kampanyalar düzenleniyor. Patentlere karşı gerçekleşen bu itirazların sesi iyice yükselip büyük bir kamuoyu oluşunca, ilaç tekelleri de büyük bir seferberlik başlattı. Dünya milyonlarca insanın hayatını kaybettiği bir salgınla boğuşurken ilaç tekellerinin başlattığı seferberliğin en fazla aşıyı üretip mümkün olan en fazla insana ulaştırabilmek için olmasını bekleyebilirdik. Ancak onlar, fikri mülkiyet haklarından vazgeçilmesi adına yürütülen kampanyaların etkisini kırmak adına büyük bir propaganda ve lobi seferberliğine girişmeyi tercih ettiler.

2021’de 100'den fazla lobici, ABD’li bürokratlar ve Biden yönetimiyle temas kurmak için harekete geçirilmiş durumdaydı, ayrıca ABD Ticaret Odası da dahil olmak üzere ilaç şirketleri tarafından finanse edilen ticaret örgütleri de bu savaşa katıldılar*. Bu karşı hamle, patentlerin aşıya erişimin önünde engel olmadığı yalanını pompalıyor. Örneğin BioNTech’in kurucusu Özlem Türeci, patentlerin askıya alınmasının kaos yaratacağını ve güvenli aşı üretimini tehlikeye atacağını söylüyor. Kendisi ve daha birçokları da esas meselenin patent olmadığını, teknolojik yetersizliklerin aşı üretimini sınırladığını iddia ediyorlar. Böyle argümanlara çevremizde her gün daha fazla rastlamaya başlarken, bu argümantasyonun kurucularını gördükçe neye hizmet ettiklerini daha net anlıyoruz.

Bu arada, geçtiğimiz hafta Biden yönetimi COVID-19 aşıları için fikri mülkiyet korumasından feragat edilmesini desteklediklerini duyururken, Rusya ve Fransa da benzer görüşte olduklarını açıklamışlardı.

SORUN PATENT Mİ DEĞİL Mİ?

İlaç tekellerinin yaratmaya çalıştığı kamuoyunun dayandığı iddialara bakalım. Burjuva propaganda, asıl engelin patent değil teknolojik yetersizlikler olduğunu savunuyor (bu iddiayı yaratanların Ar-Ge çalışmalarına yatırabilecekleri tonla parayı lobi faaliyetlerine harcayan kapitalistler olduklarını unutmayalım).

Aşı üretim süreçleri, katı patent yasalarıyla (TRIPS) kontrol ediliyor. Bu yasalar, ilaç tekellerinin yeni ilaçlar geliştirdiklerinde bunların başkaları tarafından üretilmemesini güvence altına alıyor. Sadece bulunan molekül değil, üretim proseslerinin her adımındaki ayrıntılar da patentleniyor. Bu durum ilaç şirketlerinin hem üretimi hem de fiyatları kontrol etmesine ve bu ilaçların daha yoksul sınıf ve ülkeler için erişilemez hale gelmesine yol açıyor. Bütün insanlığın aşıya erişimini savunanlar, üretim prosesleri de dahil olmak üzere gerekli olan bütün bilgilerin paylaşılmasını ve gerektiğinde teknoloji transferi de yapılmasını istiyor.

Elbette fikri mülkiyet haklarından vazgeçmek tek başına yeterli değil, ancak gerekli. Üstelik tek başına bu bile, aşı üretim altyapısı olan Arjantin, Hindistan, Meksika** gibi ülkeleri daha bugünden devreye sokarak aşı üretimini arttırabilir. Gelişmiş ülkelerin kendi nüfuslarını aşan aşı siparişi verebildikleri ama Afrika’da aşılama oranlarının %1’lerde seyrettiği*** günümüz koşullarında pandemiyi tamamen kontrol altına alabilmek elbette çok daha geniş çaplı bir iş birliğini gerektiriyor. Ancak diğer engellerin varlığından bahsederek, en temel engelin aslında engel olmadığını iddia etmenin iler tutar yanı bulunmuyor.

Öte yandan patent savunucularının başkaca motivasyonları da var. Şirketlerin aşı çalışmalarına döktüğü paraların büyüklüğünden, harcanan emekten dem vurarak patentin meşru olduğunu savunanlar var örneğin. Evet, itirazımız tam da sağlığı böyle yatırım alanı olarak gören, ona kar/zarar paradigmasıyla yaklaşanlara karşı zaten.

Ayrıca aşılar zaten kamu tarafından fonlanıyor. İlk başta iş birliğine açık olacağı söylenen ve tamamen kamu/kar etmeyen kuruluş fonlarıyla geliştirilen Oxford aşısının adeta üstüne çökerek onu patentleyen AstraZeneca örneği bir yana, yaygın kullanımda olan aşıların neredeyse tamamı büyük oranda kamu tarafından finanse edildi****. Aşı geliştirme çalışmaları için halkın vergiler yoluyla cebinden çıkan paranın, 11 aylık süreçte 93 milyar avroyu bulduğu biliniyor*****.

PATENT SAVAŞLARI GÖRÜNÜMLÜ PAZAR KAVGASI

Peki tüm bunların anlamı ne? Hangi şirketler veya devletler bu meselede -elbette hiçbiri bahsettiğimiz minvalde bir tam iş birliğini savunmuyor- patent kurallarının gevşetilmesinden yanayken hangileri tam karşısında? Bunu düşünmek, tekelci kapitalizmin çıkar çatışmalarını anlamaya yardımcı olabilir. Elbette patent karşıtı kamuoyu baskısının hükumetleri belirli adımlar atmaya zorlayan etkenlerden olduğunu söylemek gerekli. Bir diğer meseleyse, sınırlı feragatlerin esasında aşı pazarında birkaç şirket etrafında oluşan tekeli, ama özellikle BioNTech/Pfizer aşısının tekelini kırmak gibi bir etkisinin olabileceği. Nitekim hem güvenlik hem de etkinlik konusunda açık ara liderliğini ispatlayarak zirveye oturan Pzifer/Biontech’i kullanan ülke/bölge sayısı örneğin patent feragatlerini destekleyeceğini açıklayan Rusya’nın Sputnik V aşısını kullanan ülke/bölge sayısının 10 katı. Aynı şirketin hem Moderna’yı hem de AstraZeneca’yı aynı kulvarda ikiye katladığını da görüyoruz******. Üstelik bu veriler AstraZeneca, aşısının yaşadığı güvenlik sorunlarıyla itibar ve pazar kaybetmeden önceki döneme ait. Yani BioNTech/Pfizer’in ikili lisans anlaşmalarına dahi yanaşmayarak üretim ve dağıtım tekelini sürdürmek istemesi tesadüf değil. Dolayısıyla hem tekeller hem de gelişmiş kapitalist ülkeler arasındaki üretim ve dağıtım tekellerini kırmaya yönelik isteklerin de bu adımların atılma motivasyonları arasında olduğu söylenebilir.

*theintercept.com/2021/04/23/covid-vaccine-ip-waiver-lobbying/

**theconversation.com/vaccine-production-in-south-africa-how-an-industry-in-its-infancy-can-be-developed-153204

***www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56690185

****www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-55303402

*****www.businesswire.com/news/home/20210110005098/en/Governments-Spent-at-Least-€93bn-on-COVID-19-Vaccines-and-Therapeutics-During-the-Last-11-Months

******www.bbc.com/news/world-56025355