Evrimsel biyolojide omuz veren bir dev: Richard Lewontin

Kaan BİÇİCİ

Avcılar Evrim Atölyesi

“Eğer politik olarak sorumlu ve bilimsel olarak da mantıklı bir iddiada bulunacaksak bu dünyayı bulunduğu aynı yerde bırakmamalı çünkü bu mümkün değil. Nasıl bir dünyada yaşamak istediğimize bizim karar vermemiz gerekiyor.”

19. yy’ın ortalarında Darwin’in doğal seçilim ve cinsel seçilim mekanizmalarıyla biyolojik evrime açıklama getirişi ve aşağı yukarı aynı zamanlarda Mendel’in kalıtımın temel ilkelerini ortaya koyuşu biyoloji ve genetik açısından nasıl önemli mihenk taşlarıysa 20. yy’da da Richard Lewontin’in çalışmalarının ve fikirlerinin de önemli mihenk taşlarından olduğunu söylemek gerekir. Isaac Newton’ın John Wallis’e ithafen söylediği “Eğer ileriyi görebildiysem bunu sizin gibi devlerin omuzlarında yükselerek yaptım” sözündeki gibi evrimsel biyoloji ve genetikte de üzerinde yükselinen omuzlardan biri de Lewontin’dir.,

IRKÇILIĞA KARŞI BİLİMSEL KANIT

Geçtiğimiz günlerde kaybettiğimiz popülasyon genetiğine önemli katkılarda bulunmuş evrimsel biyolog Lewontin, biyoloji ve evrimde yanlış ve çarpıtılan açıklamaların hedefi olan gen-organizma-çevre ilişkisine getirdiği açıklamalar ve biyolojideki indirgemeciliğe karşı verdiği mücadeleyle de arkasında önemli fikirler bırakan bir bilim insanı oldu. Lewontin, aynı zamanda insanlardaki genetik çeşitliliğin %85’inin aynı popülasyon içerisinde var olduğunu ortaya koyarak da ırkçılığa karşı da bilimsel bir kanıtı net bir şekilde ortaya koymuştu.

1985 yılında yine kendisi gibi Marksist bilim insanı olan Levins ile kaleme aldıkları ve F. Engels’e ithaf ettikleri The Dialectical Biologist (Diyalektik Biyolog) kitabında da biyolojide de mevcut hâkim anlayış olan; her bütünün doğal birimleri olduğunu, bütün içerisinde bu birimlerin homojen yapı gösterdiklerini ve bu birimlerin ontolojik olarak bütünden önce geldiğini söyleyen Kartezyen Materyalizminin de eleştirisini yapıyorlardı. Getirdikleri eleştiriler aynı zamanda popüler bilim açısından da oldukça yaygın görüşler olan sosyobiyoloji ve evrimsel psikoloji açısından da getirdikleri eleştirinin temelini oluşturuyordu.

BENCİL GENİN ELEŞTİRİSİ

Kökeni daha da eskilere dayansa da sosyobiyoloji, E. Wilson tarafından ve “bencil gen” kavramını ortaya atan R. Dawkins ile popülerlik kazanmıştı. İnsanın toplumsal davranışlarının ve toplumsal yapılarının açıklamasını biyolojik köken ve genetik üzerinden açıklamaya çalışırken “genàinsanàtoplum” gibi şematik bir açıklamayla da tezlerini öne sürüyorlardı. Çevrenin etkisini neredeyse hiçe sayan, çevre-organizma karşılıklı etkileşimini reddeden R. Dawkins’e göre genler canlılığın asıl ve tüm belirleyici unsuru iken canlılar ise genlerin hizmetinde makinelerdir.

Dawkins ve diğer burjuva ideologları parça-bütün ilişkisini çarpıtmakta yanlış, indirgemeci argümanları öne sürerek burjuva ideolojisini yeniden üretiyorlar. Bütünün homojen parçalardan meydana geldiğini varsayarak bütünü parçaların tekil toplamından ibaret saydıkları bir durum söz konusu ancak parçalar bütün içerisinde anlam kazanmaktadır. Lewontin’in öne sürdüğü üçlü sarmal modelinde ise genlerin her şeyi belirlediği, mutlak, statik, indirgemeci bir anlayış yerine “gen-organizma-çevre” ilişkisinin, etkileşiminin belirleyici olduğu bir durum mevcut. Gen ya da DNA kendi kendine yetebilen, canlının tüm biyolojik yapısını belirleyen bir molekül olmadığı gibi aynı zamanda insanın toplumsallığını belirleyen de değildi. Genler organizma için elbette ki çok önemli bir yer tutsa da organizma ve çevre arasındaki dinamik ilişki canlıların evriminin asıl belirleyicisiydi. Lewontin’in Wilson için söylediği “insan ve hayvan davranışlarına baktığında kendi ideolojik arka planına uygun senaryolar üzerinde varsayımlarda bulunduğu” sözünü Dawkins ve diğer burjuva ideologlar için de rahatlıkla söyleyebiliriz.

Lewontin’in sosyobiyolojinin çocuğu olarak gördüğü evrimsel psikoloji de insanın gösterdiği davranış örüntülerini, bilişsel durumları ve özellikleri genetik olarak açıklamaya girişmektedir. Evrimsel psikoloji her ne kadar sosyobiyoloji kadar keskin ve net ifadelere sahip olmasa da psikolojik eğilimlerin ve davranış örüntülerinin bir zamanlar çeşitli problemlere yanıt olarak ortaya çıktığını ve genetik olarak kalıtıldığını iddia etmekte. Yine çevre ve somut koşullar hiçe sayılsa da davranış örüntülerinde koşul, olayın/olgunun ya da kişiliğin ortaya çıkışını öncelemektedir. Canlının çevresiyle girdiği dinamik ilişki canlının karmaşık özelliklerinin ortaya çıkmasını sağladığı gibi canlı bu çevreyi değiştirip dönüştürebilmektedir.

BİLİMDEKİ BURJUVA İDEOLOJİSİYLE MÜCADELE

İnsana bencil, katil, saldırgan sıfatlarının içkin bir şekilde “insan doğası” tarifinin yapıldığı ve bu “doğanın” da tüm toplumlarda ve insanlık tarihinin tümü boyunca aynı biçimde var olduğunu iddia etmek de aslında burjuva ideolojisine denk düşmektedir. Ancak Lewontin’e göre biyoloji ve toplum ilişkisi de karşılıklı belirlenim içerisinde incelenmelidir. Bu “doğayı” yaratacak ve şekillendirecek olan çevreyle, toplumla olan ilişkisidir. Özne-nesne diyalektiği açısından ne toplumun ne de bireyin ontolojik bir öncelik taşıdığı söylenemeyeceği gibi insan ancak değişen toplumsal ilişkilerin, örgütlenmenin, eylemin içerisinde var olabilmektedir.

Burjuva ideolojisinin hâkim olduğu bilimsel akademide Lewontin ve benzeri isimler daima önemli olmuş ve olacaklardır. Hem bilimi birilerinin kendi egemenliklerinin meşrulaştırıcısı haline getirmeye çalışanları hem de kendi egemenliklerini güçlendirme aracı olarak kullananlara karşı mücadele etmek insanın ve bilimin özgürleşmesi açısından da önem arz etmekte. Bilim alanındaki bu mücadelede de ve bu mücadelenin de bir parçası olduğu toplumsal mücadelede de Lewontin gibi bilim insanlarının fikirleri ve mücadelesi yolumuzu aydınlatıyor.