Çernişevski, sosyalizm ve yeni insan

Cevriye AYDIN

Sosyalizm fikrine ilgi duyan her genç Çernişevski’nin “Nasıl Yapmalı”1 romanını okumuştur. En azından duymuştur.

Bununla birlikte Çernişevski, sadece bir roman yazarı değildir. Ekonomi, felsefe, estetik dahil olmak üzere, üzerine çalıştığı bütün alanlarda “..Rusya’nın manevi ve sosyal yenilenmesinin integral (bütüncül) başlangıcını insanda arayan..”² bir bilim insanı, eleştirmendir.  

“Nasıl Yapmalı”yı onun bu arayışının roman türündeki bir ifadesi olarak da düşünebiliriz.³

Çernişevski, aynı zamanda Rus devrimci hareketinin önderidir. “Nasıl Yapmalı”nın çevirmeni tarafından aktarıldığına göre 1860’ların sonunda Rusya’da toplumsal savaşın tırmandığı koşullarda, Çarlığa karşı başlatılan bu çok yönlü savaşın her alanında yönetici, yönlendirici olarak görülen kişi Çernişevski’dir. Yine çevirmenin aktarımıyla S.Yujakov adındaki ‘Eski bir yazarın anılarında’  “Tüm Rus İmparatorluğuna yayılmış olan bütün ilerici örgütler ağı, Petersburg’ta Çernişevski tarafından yönetiliyordu.” Çarlık Rusyası topraklarındaki Ukrayna, Polonya, Ermenistan Gürcistan gibi öteki halklardan devrimciler de onunla ilişki içindeydi.

1862 yazında tutuklanarak Petropavlovsk zindanına atıldıktan sonra 4 Aralık 1862-4 Nisan 1863 tarihleri arasındaki 4 ayda tamamladığı “Nasıl Yapmalı”, dönemin gençliği için bir tür siyasal program olarak kabul gördü. Ancak Çernişevski, bize de çok tanıdık gelen bir gerekçeyle “Mevcut düzeni devirme yönünde düşünceleri olduğu” için cezalandırıldı. 7 yılı kürek cezası olmak üzere sürgünde kaldığı Sibirya’dan yirmi yıl sonra dönebildi.

Çernişevski, Marks ve Engels’in çağdaşıydı; Marks’ın Kapital’inin birinci cildinin Rusça ilk baskısıyla 1872’de Sibirya’da tanıştığı sırada “Nasıl Yapmalı”yı yazmasının üzerinden 9 yıl geçmişti.

Feodaliteden henüz  çıkmakta olan, kölelik hukukunun ve toplumsal yapıda köylülüğün ağır bastığı, kapitalizmin geç geliştiği Rusya’da Çernişevski, Vera Pavlovna’nın rüyaları görünümünde; insanların ortak bir çalışma düzeninde yaşadığı, bozkırların ağaçlandırıldığı, doğanın verimlileştirildiği, ortak mutfaklarda yemek yendiği, yaşlı ve çocukların mutfak işleri ve yemek yaparak ortak hayata katıldığı, herkesin çalıştığı ve herkesin ayrı odasının olduğu ortak konutlarda yaşadığı, çalışma kadar dinlenmenin de önem taşıdığı canlı bir günlük yaşamı sunar, okura.

En ileri teknolojilerle toprak üretiminin gerçekleştirildiği, insanların ise kendilerini geliştirmeye yeterli zaman ayırabildikleri, çalışmanın, insanın şevk ve yeteneklerini köreltmediği aksine “zevkle yapılan bir eyleme dönüştüğü”, refah içinde mutlu bir toplum olarak canlandırdığı bir sosyalizm tasarlar.

Romanın kahramanları ise “Mevcut düzeni devirme yönünde” çalışarak Çernişevski’nin düşlediği bu sosyalizmi kurmayı hayatlarının merkezine koyan “yeni insan” karakterleridir.  Bu “yeni insan”lar, baskı ve gericiliğin egemen olduğu yarı-feodal Rusya’da şiddetli düşünsel sarsıntılar yaratan yepyeni kavramlarla gelmişlerdir: Kadın özgürlüğü, kadın-erkek eşitliği, maddi refahın eşit paylaşımı, ortak üretim ve paylaşım yapılan atölyelerde kendi eğitimlerini örgütleyen, erkeklere özgülenmiş mesleklere yönelmiş sonraki kadın kuşaklarının öncülerini yaratan farklı bir yaşam biçimi.  

Çernişevski sosyalizm fikrini ve bu yeni kavramları bulundukları soyut düzlemden çıkarıp, o zamanın Rusya’sının geri toplumsal koşullarının içinde yaşayan gerçek insan ilişkilerine yerleştirmiştir.

Çernişevski’nin bir diğer tarihsel devrimci rolü ise, mesleği “devrimcilik” olan ve en yetkin temsilcileri Ekim Devrimi’ni hazırlayan/gerçekleştiren militan sosyalist kimliğin ilk kristalize nüvelerini, bu romandaki –özellikle- Rahmetov karakteri ile somut bir insanda canlandırmasıdır. Rahmetov, “...atılgan, kararlı, özverili, korku nedir bilmeyen, zorluklar karşısında yılgınlığa kapılmayan, kusursuz bir insandır. Rahmetov’a verilen göreve bitmiş gözüyle bakılır; noktası noktasına yerine getirir, üzerine aldığı işi. Toplumsala boyun eğmeyen kişisel hiçbir şey yoktur. Kendisini ‘iş’ine öylesine verir ki, çok geçmeden onunla tek bir beden olur, “iş” artık onun kişisel yaşamıdır.”⁴

Onu, zamanının diğer romantik devrimci yazarlarından ayıran en önemli noktalardan biri budur. Bu “yeni” insan karakterlerinin kısmen ütopik yönleri olmasına karşın, Çernişevski’den otobiyografik özellikler taşıdığı da dikkate alındığında, aslında Rusya’da o sırada henüz çok azınlık olan gerçek devrimci karakterlerden ve deneyimlerden beslendiği anlaşılmaktadır.

Romanın kahramanlarının şahsında, kendisini halkın yararına, toplumsal devrime adamış, yaşamını bu amaca göre biçimlendirmiş “yeni” erkek ve kadın karakterlerin gündelik gerçek hayatın içinde oynadıkları sarsıcı, etkileyici ve dönüştürücü rol, roman boyunca hem kendilerini, hem çevrelerini dönüştürmektedir.

Çernişevski’nin Rus edebiyatında ilk olumlu devrimci kadın tipini yaratan yazar olarak anılması da başka bir ayrıcalık olarak vurgulanmalıdır.

Çernişevski hakkındaki son sözler de Engels’ten: “...Dobrolyubov ve Çernişevski’nin... Onların yalnızca etkin devrimci sosyalistler olmakla kalmadıklarını, aynı zamanda Almanya ve Fransa’daki saygın tarihçilerin başardıklarından bile çok daha üstün olan Rus edebiyatındaki tarihsel ve eleştirel okulu oluşturduklarını düşünüyorum.”⁵

1. Nasıl Yapmalı, Çernişevski, Çeviren Mazlum Beyhan, Kor Kitap, Aralık 2017
2. Felsefe’de Antropolojik İlke ve Komünal Mülkiyete Karşı Felsefi Önyargıların Eleştirisi adlı eserinin çevirmeni’nin önzözü
3. Çernişevski’nin Türkçeye çevrilen diğer iki eseri: Felsefe’de Antropolojik İlke ve Komünal Mülkiyete Karşı Felsefi Önyargıların Eleştirisi-Çeviren Arif Berberoğlu, Kor Kitap, Şubat 2019; Sermaye ve Emek, Çeviren Arif Berberoğlu, Kor Kitap, Haziran 2021
4. Nasıl Yapmalı, s.12
5. Engels’den Rusça çevirmeni Madame Papritz'e, 26 Haziran 1884, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1884/letters/84_06_26.htm