ÇAYKUR’un zararı gerçekten azalıyor mu?

Fatma GENÇ

Ülkemizde çiftçiler artan girdi maliyetleri altında ezilirken, özellikle gübre fiyatlarının son 1 yılda 4 kat artması ile birlikte üretimden vazgeçiyor. Bu durum çiftçileri alternatif ürünler arayışına iterken, önümüzdeki yıl arpa ve buğday gibi birçok ürünün rekoltesinde ciddi düşüş yaşanacağına da uzmanlar tarafından dikkat çekiliyor.

Geçtiğimiz çay sezonunu ekim ayında bitiren çay üreticileri de kuşkusuz bu süreçten azade değil. Artan gübre fiyatları, girdi maliyetlerindeki artış ve kota ve kontenjan uygulamaları nedeniyle zor bir sezon geçiren çay üreticileri için bu koşullar altında belli ki önümüzdeki yıl daha da zor geçecek.

Çay tarımında üretici lehinde kronik sorunlar her yıl artarak devam ederken, üreticinin güvencesi olmaktan giderek uzaklaşan ÇAYKUR’un zarar tartışmaları da hala gündemde. Yaş çay alımı, üretim ve pazarlama alanlarında kurumsal kabiliyetini hızla yitiren ÇAYKUR’un nasıl yönetilemediğinin ve zarar ettiğinin izlekleri ise Sayıştay raporlarında detaylarıyla ortaya konuyor. Öyle ki bu durum artık gizlenemeyecek kadar açık. Geçtiğimiz günlerde TBMM’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT) Komisyonu’na gönderilen Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü (ÇAYKUR) 2020 yılı Sayıştay Denetim raporu a geçtiğimiz yıllardaki gibi birçok bulgu ile ÇAYKUR’un nasıl yok edildiğini gözler önüne sermesi açısından oldukça önemli.

ÇAYKUR ÇÜRÜMEYE TERK EDİLMİŞ DURUMDA…

Bütçesi konusunda hiçbir öngörüyü tutturamayan ÇAYKUR’un en büyük gider kalemi 650 bin TL ile üretim giderlerinden oluşuyor. Üretim giderlerindeki yüksek rakama rağmen yatırımlarda öngörülen 62 milyon TL’nin sadece 17 milyonu yatırımlara dönüşmüştür. Sayıştay tarafından da belirtildiği üzere çay fabrikalarında enerji ve zamandan tasarruf sağlanması konusunda ve çay kalitesinin iyileştirilmesine yönelik tedbirlerin yetersizliği dile getirilirken, birçok fabrikada kıvırma makinelerinin eski olduğu, fermantasyon bantlarının imalat yönergesindeki kriterlere uygun olmadığı, Hopa Çay fabrikasında olduğu gibi yaş çay eleklerinin iş görmediği ya da bypass edildiği belirtilmektedir.

Kurum, çalışma kapasitesini ve verimliliğini arttıracak bir girişimde bulunmadığı gibi personel sayısındaki %10’luk azalma ile daimi çalışan sayısını azaltarak en güvencesiz çalışma biçimi olan geçici işçilerle sadece günü kurtarmaya çalışıyor. Üstelik fırınlardan çıkan lifin selülozdan ayrıldığı higroskopik lif tutucuların bulunduğu bölümde yangın tehlikesi olmasına rağmen bu birimde çalışan personelini yangın konusunda eğitmeyi bile önemsemeyerek işçi güvenliği ve sağlığı konusundaki alması gereken sorumluluğunu da yerine getirmiyor.

YÖNETİM KURULU’NDA ONAYLANMADAN KARAR ALINIYOR!

Yasal olarak bir başkan ve beş üyeden oluşması gereken ÇAYKUR’un Yönetim kurulunda bugün Başkan Yusuf Ziya Alim, Yönetim kurulu üyeleri Ekrem Yüce ve Ali Kemal Yıldız olmak üzere toplam 3 üye bulunuyor. Ayda en az iki defadan az olmamak üzere üye tamsayısının salt çoğunluğu ile toplanması gereken ÇAYKUR, karar alabilmek için de üye tamsayının salt çoğunluğu sağlamakla yükümlü. Toplanmak ve karar alabilmek için en az 4 üyeye sahip olması gereken ÇAYKUR’da, ÇAYKUR Genel Müdür Yardımcısı Süleyman Pınarbaş’ın Mart 2021’de, Yönetim Kurulu üyesi İsmail Hakkı Soba’nın Ocak 2020’de, Yönetim Kurulu üyesi Halil İbrahim Azal’ın Ekim 2020’de boşalan üyeliklerinin hala doldurulmamış olduğuna Sayıştay tarafından dikkat çekiliyor. Ayrıca her ay en az iki toplantı olmak üzere, yılda en az 24 toplantı yapması gereken ÇAYKUR, 2020 yılının büyük bölümünde toplantı ve karar yeter sayısı olan 4 üye ile çalışmış ancak bir üyenin çeşitli nedenler ile katılamaması sonucunda Mart, Nisan ve Ekim aylarında 7 oturumda toplantı yeter sayısını sağlayamadan gerçekleştirdiği toplantılarla ile birlikte 20 Mart 2021 tarihinden sonra 3 üyeye sahip olduğu nedeniyle toplanamamıştır. Sayıştay tarafından dikkat çekilen en önemli bulgulardan birisi de ÇAYKUR’un boşalan üç üyeliğini doldurmamasına ve toplanması gereken sürelere riayet etmemesine rağmen işletme bütçelerinin yönetim kurulunun onayına sunulmadan yürürlüğe girmesidir.

Pandemi koşulları altında ve üreticinin eylemlilikleri ile geçen yılda ÇAYKUR’un en yetkili karar organı olan Yönetim Kurulu’nun toplanamamış olması önemli bir eksiklik olarak ortadayken ÇAYKUR’un yıllık işletme bütçelerinin de Yönetim Kurulu tarafından onaylanmadan yürürlüğe konulmadığı iddiaları kurum adına oldukça vahimdir.

SAKARYA BELEDİYE BAŞKANI EKREM YÜCE ÇAYKUR’DAN DA MI MAAŞ ALIYOR?

Sayıca yetersiz bir yönetim kurulu olmasının yanında eski ÇAYKUR Genel Müdürü ve DOKAP Başkanı Ekrem Yüce, 2019 yılında Sakarya Belediye Başkanı seçildikten sonra da ÇAYKUR Yönetim Kurulu üyeliğine devam etmektedir. Yüce, 27 Ocak 2020 tarihinden beri Tarım ve Orman Bakanlığı’nı temsilen ÇAYKUR Yönetim Kurulu üyeliğini yürütürken katıldığı toplantı başına da maaş almaktadır. Yüce’nin hem belediye başkanlığı hem de ÇAYKUR yönetim kurulu üyeliği nedeniyle çift maaş aldığı vahim bir iddia iken yönetim kurulunun yasal olarak toplanması gereken sürede neredeyse hiç toplantı yapmamış olmasına rağmen yönetim kurulu üyelerine maaş ödemesi yapıp yapmadığı da şaibelidir.

ÇAYKUR KALICI BİR BORÇ KISKACINDA

2020 yılını 547 milyon TL zarar ile kapatan ÇAYKUR, yaptığı açıklamalarda zararın bir önceki yıla göre azaldığını iddia etse de, Sayıştay Raporu’nda tespit edilen bulgular bu azalmanın anlamlı olmadığına işaret ediyor.

Kurumun ödenmiş sermayesi yıl içinde 500 milyon TL artmasına rağmen finansman giderleri yine 2020 yılı dönem zararının %59’unu oluşturmuş, 2020 yılı dönem zararı ile dönem başında sahip olunan öz kaynakların %70’i kaybedilmiş , mali yeterlilik oranı 4 puan daha düşerek %17 ile borçlanma ihtiyacı daha da artmıştır.

ZARARIN ANA SEBEBİ: YÜKSEK FAİZ ORANLARI VE FAİZ ÖDEMELERİ

2017 yılından itibaren devamlılık göstermeye başlayan işletme faaliyeti zararlarının finansmanı nedeni ile giderek yıla yayılan ve genel nitelikte kalıcı bir borçlanma ihtiyacı içine düşen ÇAYKUR’un 2019 yılından devrolan 3,5 milyar TL tutarında mali borçları %19 artarak, 2020 yılsonunda 4,2 milyar TL’ye yükselmiştir. 2020 yılında kullanılan ticari banka kredilerinden dolayı tahakkuk eden faiz veya finansman gideri tutarı da 322 milyon TL olmuştur. 2019 yılında 100 birim kredi anapara ve faiz borcu ödemesi yapmak için 111 birim borçlanmak zorunda kalan ÇAYKUR, 2020 yılında aynı miktar kredi anapara ve faiz borcu ödemek için 103 birim borçlanmak zorunda kalmıştır.

Geri ödeme rakamları ve ödenmediği için devreden bakiyesi de her yıl artan ÇAYKUR’un 2016 yılında toplam 4,6 milyar TL kredi kullanımı ve 4,4 milyar TL geri ödemesi varken, 2019 yılında 11 milyar TL kullanım ve 9,5 milyar TL geri ödeme rakamları ile en yüksek seviyesine ulaşmış ve 2020 yılında da 10,8 milyar TL kullanım ve 10,1 milyar TL geri ödemede bulunmuştur. Benzer şekilde ödenemediğinden sonraki yıla devreden kredi bakiyesi de 2016’daki 1,3 milyar TL’den, 2017 yılında 1,5 milyar TL’ye, 2018 yılında 2,1 milyar TL’ye, 2019 yılında 3,5 milyar TL’ye ve 2020 yılında da 4,2 milyar TL'ye yükselerek yükselen bir artış eğilimindedir.

Yani ÇAYKUR, banka borçları nedeniyle yüksek faiz oranları ve faiz yükü nedeniyle kalıcı bir borç kıskacı altında yaşamını sürdürmektedir. Üstelik kullanılan ticari banka kredilerinin faiz yükü nedeniyle öz kaynaklarının büyük bir bölümünü kaybederken, satışların yeterli olmaması ve birikmiş stoklar nedeniyle dönen varlıkların likiditesi de düşmektedir.

10 BİNE YAKIN ÇAY STOK ARTIŞINA YANSIDI…

2020 yılında 142 bin ton tasnifli (dökme) kuru çay üretmiş olan ÇAY-KUR, bunun 126,5 bin tonunu paketli çaya çevirmiş, 7,7 bin tonunu satmış ve kalan 7,8 bin ton tasnifli çay stok artışına yansımıştır. 2020 yılsonu itibarıyla stoklarındaki tasnifli kuru çay miktarı 125,8 bin ton seviyesine yükselmiş bulunmaktadır. Tasnifli kuru çay stokunun parasal tutarı ise önceki yıla göre %21 oranında artarak 3,2 milyar TL seviyesine ulaşmıştır.

Aynı şekilde yıl içinde üretilen 126,5 bin ton paketli kuru çayın 124,6 bin tonu yıl içinde satılmış, 1,9 bin tonu ise stokta kalmış ve stok artışına yansımıştır. Önceki yıldan devreden stokla birlikte yılsonu paketli çay stoku 5,9 bin ton seviyesindedir. Paketli kuru çay stokunun parasal değeri de önceki yıla göre %57 oranında artarak 145,2 milyon TL olmuştur.

2020 yılından 10 bin ton çayın stokta kalması, çay stoklarının 132 bin ton seviyesine yükselmesine yol açmış ve bu durum stok miktarı yıllık satışları ile aynı düzeye gelmiştir. Özellikle son 3 yılda ÇAYKUR’un stok miktarında yaşanan artış, ilgili yılların toplam satışları ile eş düzeye gelmiştir.

Stoklardaki artış başlı başına bir değer kaybı yaratırken aynı zamanda gereğinden fazla stok bulundurmanın stokların depolanması ve küflenme, bozulma vb. etkenlere karşı ek bazı maliyet sorunu sonucunda yeni finansman maliyetlerine de yol açmaktadır. Nitekim ağır finansman yükü ile karşı karşıya olan ÇAYKUR’un satamadığı ve gereksiz yere depolarda tutmak zorunda kaldığı 50-60 bin ton stokun paraya çevrilememesi nedeniyle yaklaşık 1,4 milyar TL daha fazla kredi kullanmakta ve bu sonucunda da önemli miktarda ek faiz yükü ile karşılaşmaktadır.

ÇAY SATIŞLARI ZARARI 87,5 MİLYON TL…

2020 yılında yurtiçi çay satışlarından %3 oranında %95,7 milyon TL zarar eden ÇAYKUR, yurt dışı satışlardan %15 oranında faaliyet karı elde etmesi sonucunda esas ürün olan çay satışlarından 87,5 milyon TL tutarında zarar etmiştir. Esas ürün olan çay satışlarından 87,5 milyon TL zarar eden ÇAYKUR, büyük ölçüde soğuk çay (Didi) satışlarından oluşan ticari mal satışlarından %19 oranında 30,5 milyon TL kar elde etmiş ve sonuç olarak 2020 yılı toplam satışlarının işletme faaliyeti zararı 57 milyon TL’ye düşmüştür. İşletme faaliyeti zararını düşüren Didi satışları olsa da, 2020 yılında elde edilen 57 milyon TL’lik işletme faaliyeti zararı, 20,2 milyon TL zarar olan program hedefinin oldukça üzerinde gerçekleşmiştir.

Ayrıca ÇAYKUR, her yıl zarar ederken 2020 yılında 3,2 milyon TL dönem karı elde eden iştiraki olan ÇAYSAN AŞ’den de kar payı almamıştır.

ÇAYKUR’UN GELECEĞİ BELİRSİZ…

Tüm bu tespitlerine rağmen Sayıştay’ın denetim görüşü bölümünde “ÇAYKUR’un 2020 yılına ilişkin yukarıda belirtilen ve ekte yer alan mali rapor ve tablolarının tüm önemli yönleriyle doğru ve güvenilir bilgi verdiği kanaatine varılmıştır.” ifadesi de oldukça ironik iken ÇAYKUR’un bu mali tablo ile ne kadar daha faaliyet yürütebileceği belirsizliğini korumaktadır. Sayıştay’ın dahi “güvenilir ve doğru” bilgi notu düşmesine rağmen saydığı bulgu ve öneriler, kurumun geleceğinin çok da parlak olmadığını açıkça ortaya koyuyor. 2019 yılında 635 milyon TL olan zararı 547 milyon TL’ye düşürmekle övünen ÇAYKUR’un mali tabloları bu düşüşün de anlamlı olmadığını açıkça ortaya koyuyor. Aksine giderek daha kronik bir hal alan borçlanma batağı içerisinde sahip olduğu her şeyi kaybettiğini gözler önüne sermektedir. Ve bu tablolarla birlikte 2020 Sayıştay Denetim Raporundaki tespitler ile geçtiğimiz yıllarda da dikkat çekilen küflenme sınırına yaklaşan organik çaylar, başka şirketler adına ödenen depo kiralama bedelleri ve daha sayısız nice bulgunun ne yapıldığını kamuoyu tarafından halen yanıtlanması gereken çok önemli sorular.

Çaykur önünde üreticilerden kota protestosu: Özel sektör fırsata çevirdi

ÇAYKUR’un yükü üreticinin ve işçinin sırtında

Çayın tadı daha da çok kaçacak…