Rusya’nın Kazakistan kumarı
"Kazakistan’a askeri müdahale, Rusya için önemli bir hamle ve risklerle dolu."
Fotoğraf: Rusya Savunma Bakanlığı/AA
Dmitri TRENİN
carnegiemoscow.org*
Akaryakıt zammını protesto etmek için başlayan, şimşek hızıyla tüm ülkeye yayılan ve eski başkent Almatı’da şiddete dönüşen Kazakistan’daki ani kriz, Kremlin’i hazırlıksız yakaladı. Yeni yıldan sadece birkaç gün önce Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, hem mevcut Kazak Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev’i hem de son derece etkili selefi ve hamisi Nursultan Nazarbayev’i birkaç Sovyetler sonrası liderin St. Petersburg’da gayriresmi zirvesinde ağırlamıştı. O zamanlar, şimdi yaşananların hiçbiri beklenmiyordu.
İki lider eve döner dönmez protestolar patlak verdi. Araç yakıtında tavan fiyatının kaldırılmasıyla tetiklenen protestolar, yaygın eşitsizlik, yoksulluk ve yolsuzluk duyguları tarafından körüklendi. Üç gün içinde hükümet binaları ve polis araçları ateşe verildi, bankalar ve mağazalar yağmalandı ve Almatı Uluslararası Havaalanı protestocular tarafından işgal edildi. Polis, Almatı’nın kontrolünü yeniden ele geçirmeye çalışırken, düzinelerce protestocunun ve on sekiz güvenlik görevlisinin öldürüldüğü bildiriliyor.
Protestoların ülkenin çoğuna hızla yayılması, yetkililerin tepkisinin başlangıçtaki zayıflığı ve protestoların giderek şiddetlenen doğası, Rusya’nın Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütündeki müttefiki, Avrasya Ekonomik Birliğindeki ortağı ve dünyanın en uzun kara sınırı komşusu (7 bin 500 kilometre boyunca) olan ülkede kaosun hayaletini yükseltti. Kazakistan’ın 19 milyonluk nüfusunun 3,5 milyonunu etnik Ruslar oluşturuyor.
Kazakistan’daki rejim hakkında Moskova’da hiçbir zaman bir yanılsama olmadı. Otoriterlik gibi bazı özellikleri öncelikle istikrar sağlayıcı bir özellik olarak görülürken, yolsuzluk gibi diğerleri de petrol zengini bir ülkede kaçınılmaz olarak görülüyordu. Yine de bu Orta Asya ulusunun çok vektörlü dış politikası -görünüşte bir Moskova müttefiki olmakla birlikte Rusya, Çin, Batı ve Türkiye arasında bir dengeleme politikası- gibi açıkça rahatsız ediciydi.
RUSYA İÇİN YENİ BİR BELARUS MU?
Kazakistan’da Rusya, Belarus’takiyle aynı soruna sahipti: İktidardaki rejim, Moskova’nın ülkedeki siyasi temaslarını tekelleştirmeyi başardı. Siyasi seçkinler arasında Rusya ile aşırı yakın bağları olduğundan şüphelenilenler yenileriyle değiştirildi ve tecrit edildi. Ayrıca, önemli bir müttefiki, ortağı ve komşusu ile istikrarlı ilişkilerini korumak için Rusya, etnik Kazak milliyetçiliğinin yükselişine ve ülkedeki etnik Ruslara karşı fiili ayrımcılık raporlarına genellikle göz yumdu.
Tokayev hiçbir şekilde Moskova’nın müşterisi değil, ancak Moskova’nın düşüncesine göre onun (ve en sonunda Nazarbayev’in de) devrilmesine izin vermek, muhtemelen bir noktada İslamcı radikaller tarafından takip edilen aşırı milliyetçi güçlerin öne çıkmasına izin verecektir. Yani Tokayev kurtarılmalı; tıpkı Belarus’un uzun süredir lideri olan Aleksandr Lukaşenko’nun 2020 yazında protestolar patlak verdiği zaman kurtarıldığı gibi.
Ancak Lukaşenko’nun aksine Tokayev mutlak bir hükümdar değil. Tam yetki ve yetkiye sahip değil, polisi ve askeri güçleri de protestolarla kendi başlarına başa çıkmak için Belaruslu meslektaşları kadar motive değiller. Hükümetin istifasına ve Tokayev’in Nazarbayev’i ülkenin Güvenlik Konseyi başkanı olarak görevden almasına rağmen, huzursuzluk hiçbir şekilde azalmazken, Kazak Cumhurbaşkanı dış müdahale çağrısında bulunmak zorunda kaldı.
KGAÖ’NÜN İLK GERÇEK MÜDAHALESİ
5 Ocak’ta, yabancı eğitimli çetelerden “terör tehdidi” olarak nitelendirdiği şeyle mücadelede yardım için Rusya liderliğindeki Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütüne başvurdu. Bu yön önemlidir: KGAÖ, görevi iç karışıklıkları kapsamayan bir savunma ittifakı. Rusya, çağrıya hızlı bir şekilde yanıt verdi ve bir KGAÖ barış gücü kurdu, 6 Ocak’ta Kazakistan’a 3 bin paraşütçü gönderdi. KGAÖ’nün diğer üyeleri Ermenistan, Belarus, Kırgızistan ve Tacikistan ayrıca yetmiş ila 500 askerden oluşan birlikler gönderiyorlar. Bu, blokun 1999’daki kuruluşundan bu yana ilk gerçek eylemi. Kazakistan’da halkın duygularına duyarlı olan Moskova, başından beri gücün yetkisini stratejik tesisler ve diğer önemli varlıkları güvence altına almakla sınırlamak için dikkatli davrandı ve protestocularla ilgilenme görevini Kazakistan polisine ve ordusuna bıraktı.
Kazakistan’a askeri müdahale, Rusya için önemli bir hamle ve risklerle dolu. Rus kuvvetlerinin misyonu genişlerse, bu, Kazak halkının Rusya’dan kitlesel olarak uzaklaşmasına, hatta düpedüz düşmanlık ve direnişlerine yol açacaktır. Bu da, ilk anketlere göre Kazakistan’a asker gönderilmesine karşı olanların bu hareketi destekleyenlerin iki katı olduğu Rusya’nın içinde yankılanacaktır.
Alternatif olarak, Rusya, rejimi desteklemeyi ve -sadece sözde değil, aynı zamanda fiilen de- onu daha fazla Rus yanlısı hale getirmeyi başarırsa o zaman Kazakistan, Belarus gibi, Rusya için daha güvenilir bir müttefik ve ortak olabilir. Nursultan’ın çok vektörlü dış politikası, son zamanlarda Minsk ve Erivan’da olduğu gibi düzene girer. Bu noktada, ihtimaller, Kremlin’in müdahaleye devam etme kararını açıklayacağı ikinci senaryoyu destekliyor gibi görünüyor.
* Washington merkezli Carnegie Uluslararası Barış Vakfının Moskova’daki iştiraki.
