Doğu Tarihi Üzerine Oryantalist Denemeler

Barbaros ÖZIŞIK

Rönesans, reform ve aydınlanmanın oluşturduğu iklimde serpilen eleştirel düşünme; Tanrı, Vahiy ve Kutsal Kitap hakkında düşünülebile­ceklerin sınırlarını çizen dinsel çerçeveyi kırmıştır. 17. yüzyıldan başla­tabileceğimiz Kutsal Kitap Eleştirisi (Biblical Criticism), 19. yüzyılda ol­gunlaşmıştır. Herhangi bir dogmanın etkisi altında olmadan, metinleşme tarihini ve metnin ardındaki dünyayı ortaya çıkarmak üzere dönemin ge­lişmekte olan tarihsel eleştiri yöntemlerinin ve antik döneme ait eserlerin incelenmesinde kullanılan metin eleştirisi yöntemlerinin uygulanmasıyla Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’ın ilahi kaynaklı kabul ettiği Kutsal Ki­tap, beşerileştirilmiştir.

OR­YANTALİST ÇALIŞMALAR

Yahudilik ve Hristiyanlıkla ilgili uğraşıların aynı tarihsel inanç, hukuk ve dil çevresinde yer alan ‘tek tanrılı vahiy dinleri’nin son sacayağı İslam’a yö­nelmemesi olanaksızdı. 19. yüzyılın ortalarında çoğu Kutsal Kitap Eleşti­risi geleneğinden gelen, yaşayan ve ölü semitik dinler ve diller konusunda uzman, aynı zamanda Farsça ve Türkçe dillerine hakim, oryantalist kimli­ğini gururla taşıyan araştırmacılar, İslam’ın yazılı eserlerinin -Kur`an, ha­dis, siyer ve meğâzi, tefsir, kelâm, fıkıh ve tarih kitaplarının- tarihsel ve edebi eleştiri yöntemleriyle incelenmesine yöneldiler. Bu yöneliş, or­yantalist çalışmalar -oryantalizm- şemsiyesi altında akademik bir kimlik kazandı.

Latince, Yunanca, Fransızca, İngilizce gibi çok sayıda Batı dilinin yanı sıra Arapça, İbranice, Süryanice, Farsça, Türkçe ve Sanskritçe gibi Doğu dillerini de bilen Nöldeke, başta Kur’ân tarihi olmak üzere siyer, İslam tarihi, Arap dili ve edebiyatı, Pers tarihi ve edebiyatı gibi konuların yanında, eski ve yaşayan Sami dilleri, bunların değişik lehçeleri, Kutsal Kitap ve başka alanlarda pek çok eser vermiş; çeviri yapmış ve değerlendirme yazıları kaleme almıştır. Sayısı yedi yüze yaklaşan çalışmalarının tamamını ya­yımlamıştır.

Doğu Tarihi Üzerine Oryantalist Denemeler adlı kitap; Nöldeke’nin çalıştığı konular hakkında genel okuyucu için çeşitli zamanlarda yazdığı ve kendisinin bir araya getirerek ‘uzmanlar açısından da değerli bulunacağına inanarak’ 1892 yılında Berlin’de Orientalische Skizzen adıyla yayımladığı 9 makalesinden oluşmaktadır ve aynı yıl Nöldeke tarafından düzeltmeler yapılarak John Suther­land Black tarafından İngilizceye çevrilmiştir. Kitap, düzeltilmiş İngilizce metinden, Almanca as­lıyla karşılaştırması yapılarak Türkçeleştirilmiş ve güncel kaynaklarla ve metnin daha iyi anlaşılmasına yönelik açıklayıcı bilgilerle zenginleştirilmiştir.

KİTAPTAKİ MAKALELER

İlk makale, ‘Semitik Irkın Bazı Özellikleri’ (1872), tek tanrıcılığı yaratan semitik toplumlar ve düşünce üzerinedir. İkinci makale, ‘Kuran’, Encyclopædia Britannica’nın 9. basımında (1883) yer alan Muhammedizm maddesinin bir parçasını oluşturmaktadır. Nöldeke’nin Kur’an tarihi üzerine çalışmalarının bir özeti niteliğindedir. Üçüncü; ‘İslam’, (1883), İslam inancı, kurumları ve başlangıcından Nöldeke’nin zamanına kadar İslami devletlerin tarihini anlatmaktadır. Dördüncü, ‘Halife Mansûr’ (1891), Abbâsî hanedanının başlangıç dönemi ve ön­cesinin kısa bir özetinden sonra Mansûr’un saltanat dönemini anlatmaktadır. Beşinci, ‘Doğu’da Bir Köle Savaşı’ (1891), Abbâsîler döneminde dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında patlak veren ve Zenc isyanı (869-883) diye bilinen kalkışmayı anlatmaktadır. Altıncı, ‘Bakırcı Yakup ve Hanedanı’ (1891) İran‘ın güneydoğusu ile Afganistan’ın güneybatısında yer alan Sistan’da kurulmuş ve 861-1003 yılları arasında faaliyet göstermiş Fars hanedanlığı Saffârîler üzerinedir. Yedinci; ‘Bazı Süryani Azizler’ (1891), İslam öncesinde 5.-6. yüzyıllar arasında yaşamış Süryani çilecileri anlatmaktadır. Sekizinci; ‘Barhebraeus’ (1891), Abbâsî halifeliğinin sonunu getiren Moğol istilası sırasında 13. yüzyılda günümüzdeki Malatya bölgesinde yaşamış bir Yakûbî (Monofizit inanıştaki Süryânî) Başrahip, gramerci ve önemli bir tarihçi olan Barhebraeus’u anlatmaktadır. Dokuzuncu; ‘Habeşistan Kralı Teodoros’ (1884), 1820-1868 arasında yaşamış ve Habeşistan’ın tüm derebeylerini alt ederek tüm ülkeyi kendi egemenliği altında birleştiren ve İngiliz işgaline karşı savaşmış ve teslim olmayarak intihar etmiş Kral Teodoros’u anlatmaktadır.

TARİHSEL, EDEBİ VE ELEŞTİREL BİR BAKIŞ

Doğu Tarihi Üzerine Oryantalist Denemeler, Anadolu coğrafyasını da içine alan Ortadoğu’nun gerek siyasi ve kültürel tarihine gerekse İslam ve diğer tek tanrılı dinlerin tarihine 19. yüzyıl oryantalizminin lafını esirgemeyen tarihsel-edebi eleştirel bakışını yansıtması açısından, özellikle Oryantalist çalışmaları ‘objektiflik maskesi altında Kur’an-ı Kerîm ve İslamiyet’i tahrif etmekten ibaret görmeyen’, okurlar için ilgi çekici olacaktır.