Lombardiya’dan Ukrayna’ya kemanın tınısı

• 

Halis Ulaş

Günümüzde kullanılan kemanın ilk örneği XVI. yüzyılda Andrea Amati tarafından yapılmıştır.  Andrea Amati İtalya’nın Lombardiya Bölgesinde yer alan Cremona adlı küçük bir şehirde doğmuştur. Amati Cremona’da keman yapım okulunu kurarak bir geleneğin de başlangıcını oluşturmuştur. Amati’nin zanaatı ardıllarına ön açmış ve XVII. yüzyıla gelindiğinde Giuseppe Guarneri ve Antonio Stradivari’nin yaptığı kemanların birer sanat eserine dönüşmesine öncülük yapmıştır.

İnsan sesine en yakın enstrümanlardan birinin keman olduğu söylenir. Bu iddiayı test etmek için Ulusal Tayvan Üniversitesinde gerçekleştirilen bir araştırmada yapımcıları arasında Amati ve Stradivari’nin de olduğu 15 keman incelenmiştir. Araştırmanın sonucunda bu kemanların ilk yapılış amaçlarının solo bir enstrüman olmaktan çok insanların söylediği şarkılara, ettikleri danslara eşlik etmesi için üretildiği ve bu nedenle de üretilen ilk kemanların insan sesini taklit etmek için üretilmiş olabileceği ifade edilmiştir.

Antonio Stradivari’nin yaşamı boyunca yaklaşık bin yüz yaylı enstrüman yaptığı ve günümüze bu enstrümanlardan beş yüz on ikisinin ulaştığı bilinmektedir. Günümüze ulaşan bu enstrümanlardan biri de Stradivari’nin altın çağında yaptığı 1714 yapımı Soil Stradivariustur. Bu keman 1950-1986 yılları arasında dünyanın en iyi keman virtüözlerinden biri kabul edilen Yehudi Menuhin tarafından çalınmıştır. Belarus göçmeni bir Yahudi olan Menuhin kemanını 1986 yılında İsrailli bir başka Yahudi keman virtüözüne, Itzhak Perlman’a devretmiştir.

Itzhak Perlman kendisiyle yapılan bir söyleşi sırasında “Dünyanın en iyi keman virtüözleri neden Yahudi’dir, biliyor musun?" diye sorar karşısındakine. Cevap alamayınca da cevabını kendisi verir: "Çünkü kaçmak gerektiğinde en kolay taşınabilen enstrüman kemandır” der.

Evet, kemanın anavatanı Lombardiya olsa da birçok keman virtüözü Yahudiler arasından çıkmıştır. Ancak burada Çingene keman virtüözlerinin adını anmazsam haksızlık etmiş olurum. Göçebeliği rüzgârdan öğrenmiş Çingeneler de elbet göç yollarında kuyruklu piyano çalmamıştır. Yüreklerinin en yakınına dayadıkları kemanlarının tınısı ile rüzgâra eşlik etmişlerdir. Adları Yahudi keman virtüözleri kadar anılmasa da en az onlar kadar yürek işçisidir Çingene keman virtüözleri… 

Yahudiler ve Çingeneler XX. yüzyıla ortak yazgılanmıştır. Göçler, sürgünler, toplama kampları, aynı dumana ve aynı toprağa karışmış bedenler. Ve yaşanan tüm bu acıların tanığı kemanlar.

İşte bu tanık kemanlardan biri Motele Schlein’a aittir. Motele 1930 yılında Belarus’un doğusunda yer alan Karmanovka kasabasında doğmuş bir Yahudi’dir. 22 Haziran 1941 tarihinde Nazi Ordularının Sovyetler Birliğini işgal amacıyla Barbarossa Harekatını başlattığında henüz 11 yaşındadır. Nazi orduları hızlıca Belarus’u ve Ukrayna’yı işgal ederken Karmanovka bundan muaf değildir. Motele’nin tüm ailesi Auschwitz’e gönderilirken, Motele kemanı ile evin çatısına saklanarak kurtulur.

Günlerce kemanı ile birlikte ormanda saklanır, ta ki partizanlar onu bularak himayesine alana kadar. Sonrasında Motele ve kemanının partizanlık dönemi başlar. Motele’ye ve kemanına Ukrayna’nın kuzeyinde yer alan Ovruch kasabasında gözcülük görevi verilir. Kemanını da belirtiyorum çünkü Motele’nin gözcülük yaparken dikkat çekmemek için keman çalarak dilenmesi planlanmıştır. Motele planlı uygulamaya koyar, ancak işler planladığı gibi gitmez. Çünkü Motele çok iyi keman çalıyordur ve Almanların dikkatini çeker.

Böylece Naziler, Motele’nin Alman askerlerinin gittikleri bir lokalde keman çalmasını ister. Bu durum partizanlar için bulunmaz fırsattır. Motele her akşam boş keman kutusu ile lokalden çıkar, her sabah dinamit lokumu dolu keman kutusu ile lokale yeniden girer. Haftalar içerisinde yaklaşık 18 kilogram dinamit lokumunu lokale sokmayı başarır Motele ve lokalin temeline partizanlardan öğrendiği şekilde yerleştirir. Lokali havaya uçurmak için uygun zamanı bekleyen Motele bu fırsatı bir SS Tümeni’nin cepheye giderken Ovruch’ta konaklaması sırasında yakalar. Motele lokalde 200 kıdemli Nazi Subayı yemek yerken hazırladığı patlayıcı düzeneğinin fitilini ateşler ve kemanını da alarak lokali terk eder.  Lokal 200 SS subayı ile birlikte havaya uçar.

Motele bu olaydan sonra partizanlar için savaşmaya devam eder. Sovyet ordusunun şemsiyesi altındaki diğer partizan savaşçılara katılır. Motele’nin savaştığı partizan birliği 1944 yılında Nazi güçlerinin yoğun ateşine maruz kalır ve 14 yaşındaki Motele Schlein çok sayıda Yahudi partizan savaşçı ile birlikte öldürülür ama kemanı yaralı kurtulur.

Aradan yıllar geçer Motele’nin yaralı kemanı İsrailli keman üreticisi ve onarıcısı Amnon Weinstein’a ulaştırılarak tamir edilir ve 2008 yılında İsrailli bir gencin elinde soykırıma tanık bir keman olarak yeniden yaşama döner.

Bugün Rusya’nın Ukrayna’nın işgalinin 29. günü. Bundan 81 yıl önce Hitler'in orduları Barbarossa Harekatı ile Ukrayna topraklarını işgal etmişti. Bu harekât sırasında Sovyet orduları Alman işgalini durdurmak için Ukrayna topraklarına girmişti. İki ordu arasında yaşanan çatışmalarda bir milyondan fazla insan ölmüş, yaklaşık üç buçuk milyon insan yaralanmıştı. Aradan 81 yıl geçti, Rusya yeniden Ukrayna topraklarında, hem de neredeyse aynı gerekçeyle. Neredeyse aynı gerekçeyle dedim, çünkü bu defa gerekçe Naziler değil Neonaziler. Gerekçede küçük bir fark olsa da sıkılan kurşunlar, atılan bombalar, yıkılan binalar, göç etmek zorunda kalan kadınlar, çocuklar ve yaralanan, ölen insanlar aynı.

Rus orduları Ukrayna’ya kuzeyden Belarus topraklarını kullanarak girdi. Giriş yolu tam da Motele’nin Ovruch’a giderken kullandığı güzergâhtı. Motele’nin yanında tarihe tanıklık eden ve tınısıyla dile gelen bir kemanı vardı, hâlâ da var. Umarım bu günleri de insan sesini taklit ederek gelecek kuşaklara anlatacak tanık kemanlar olur ve son olur.

Ondan sonra mı? Ondan sonra hayat bir çingenenin yüreğinden kopup bir kemanın tellerine konan dokuz sekizlik bir güvercin olsun.

Meraklısına not: Motele Schlein’ın öyküsüne çok benzer hikayesi olan bir film önerim olacak. “Gel ve Gör” adlı bu film 1985 yılında Elem Klimov tarafından çekilmiş bir SSCB yapımı. Filmde İkinci Dünya Savaşı sırasında Alman işgali altındaki bir Belarus kasabasında yaşayan 13 yaşındaki Florya’nın partizanlara katılması ve onun gözünden savaşın acımasızlığı anlatılmaktadır. İki buçuk saat boyunca savaşın Florya’yı nasıl çocukluktan çıkardığını izlerken yaşlanıyorsunuz.