Yılın sözcükleri

Âdettendir bir yıl bitip yeni bir yıla girerken yaşanmış yılın iz bırakanları gündeme gelir. Bu iz bırakanlar arasında dinledikçe demlenen şarkılar, izledikçe göz alan filmler, okumaya kıyılamayan kitaplar, unutul(a)mayan goller, ağzımızı açık bırakan siyasi olaylar genellikle ilk sıralarda yer alır.  

Hayır, ben bu yazıda yukarıda belirttiğim iz bırakanlardan bahsetmeyeceğim. Ben bu yazıda 2022 yılına çentik atan sözcüklerden bahsetmek istiyorum. Dünyada 1970’li yıllardan beri önemli sözlükler o yılın iz bırakan sözcüğünü yılın kelimesi olarak seçmekteymiş. Durum böyle olunca ben de ilk olarak Türkiye’de böyle bir uygulama var mı diye araştırdım. Bunun için Türk Dil Kurumunun sayfasına başvurdum ama maalesef bulamadım. Türkiye’de de böyle bir uygulama başlatılsa hoş olmaz mı?

Türkiye’deki sözlüklerde yılın sözcüğü uygulamasının olmadığını fark edince yönümü internet arama motorlarına çevirdim. Dünyanın en popüler arama motoru Google geçtiğimiz günlerde 2022 yılının arama trendlerini yayımladı. Türkiye’nin arama trendinde birinci sırayı hangi kelime almış dersiniz? “Dolar/TL”. Evet yanlış okumadınız, ülke olarak en çok Türk lirasının Amerikan doları karşısındaki durumunu merak etmişiz.  Bu bile ülke olarak önceliğimizin ne olduğunu apaçık ortaya sermektedir.    

Neyse biz gelelim ünlü sözlüklerin seçtiği 2022 yılının sözcüklerine. İlk sözcüğümüz 1831 yılında kurulan dünyanın önemli sözlüklerinden Amerika merkezli Merriam-Webster. Merriam-Webster 2022 yılında web sitesindeki aramalarda yüzde 1740'lık bir artış olmasını gerekçe göstererek "gaslighting" sözcüğünü yılın kelimesi olarak seçti. “Gaslighting” sözcüğü “gaslight” kökünden türetilmiş bir kelimedir. İngilizce “gaslight” sözcüğü de aslında aydınlanma için hava gazının kullanıldığı dönemlere atıf yapan bir kelimedir. “Gaslight” Türkçe hava gazı ışığı anlamına gelirken; "gaslighting" sözcüğü ise bir kişinin çıkarı için, kasıtlı olarak, bir başkasını kendi belleğinden, algısından ve akıl sağlığından şüphe etmeye iten psikolojik bir manipülasyon yöntemi olarak tanımlanmaktadır. 

İyi de aydınlanmanın elektrikle yapıldığı günümüzde nasıl oluyor da hava gazı ışığından köken alan “gaslighting” sözcüğü psikolojik bir manipülasyon yöntemi anlamına geliyor?  Aslında işin sırrı Viktorya Döneminde geçen bir oyunda gizli.

1938 yılında “Gas Light” adı ile Patrick Hamilton tarafından yazılan bu oyun sisler altındaki Londra'da, Jack Manningham ve eşi Bella'nın malikanesinde geçiyor. Jack her gece eşine haber vermeden gizemli bir şekilde evden kaybolur. Onun kayboluşunun ardından ayak sesleri duyan Bella aynı zamanda gaz lambası ışığının azaldığını fark eder. Evdeki gizemli olaylardan eşine bahseden Bella’ya Jack tarafından ona öyle geldiği, hatta akıl sağlığını yitirmeye başladığını yanıtı verilir. İşte Jack’in kendi çıkarları için Bella’yı manipüle ederek kendi belleğinden, algısından ve akıl sağlığından şüphe etmeye zorlaması “gaslighting” sözcüğünün kökenini oluşturmuştur.        

Oyun 1940 yılında İngiltere'de, ardından da 1944 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde “Işıklar Sönerken” adı ile iki kez beyaz perdeye uyarlanmıştır. Ingrid Bergman'ın başrolünde yer aldığı Amerikan versiyonundaki oyunculuğu oldukça çarpıcıdır ve iki Akademi Ödülü ile onurlandırılmıştır.

2022 yılına çentik atan ikinci sözcüğümüz Oxford İngilizce Sözlüğü tarafından belirlenmiştir. Sözlük yılın sözcüğünü seçerken halk oylaması yapmaya karar vermiş ve oylamada 318 bin 956 oy alarak “Goblin modu” sözcüğü sanal evren olarak çevirebileceğimiz “metaverse” ve yanındayım olarak çevirebileceğimiz “#IStandWith” kalıbını geride bırakarak ipi birinci sırada göğüslemiştir.

İyi de nedir bu “goblin modu”? “Goblin modu”, sosyal normları veya beklentileri reddeden, kendini beğenmiş, tembel, pasaklı veya açgözlü bir davranış türünü tanımlamaktaymış. 2022 yılında bu kelimenin halkoylamasını kazanmasında hâlâ etkilerini hissettiğimiz Corona pandemisinin ya da halen üçüncü dünya savaşı ihtimalinin masadan kalkamadığı ve on binlerce insanın ölümüne, milyonlarca insanın mülteci olmasına neden olan savaşların katkısı sanırım yadsınamaz.

Peki sözcüğün kökenini oluşturan “goblin” ne anlama gelmektedir? “Goblin” Batı kültüründe yer alan kötü huylu, zararlı, tuhaf vücutlu bir cüce cindir. Bu cüce cinlerin geceleri insanları korkutmak için tencere ve tavalara vurduklarına, uyuyan insanların vücutlarındaki gecelikleri çaldıklarına, mobilyaları hareket ettirdiklerine ve duvarlara ya da kapılara vurduktan sonra kaçtıklarına inanılıyormuş. Aslında şu ana kadar bahsettiğim iki sözcükten hem “gaslighting” hem de “goblin modu” kelimelerinin kökeninde her ne kadar birinde insan, diğerinde ise bir cüce cin başrolü oynasa da musallat oldukları kişileri delirtmeye çalışmaları ilginç bir kesişme olmuş.  

Bu yazıda bahsedeceğim son kelime Cambridge Sözlüğü tarafından kendi internet sitesinde 2022’de 75 bin kez aranmış olması nedeniyle yılın sözcüğü olarak seçilmiş olan “homer”.  “Homer”in kelime anlamına baktığımızda; beysbolda dört kaleyi de alıp sayı yapmaya izin verecek şekilde iç sahanın dışına vurma anlamına gelmekte olduğunu görürüz. Oldukça teknik ve sadece beysbolla ilgisi olan kişilerin anlayabileceği bir sözcüğün neden yılın kelimesi seçilmiş olabileceğini düşünürken sözcüğün diğer anlamları yardımıma yetişti. “Homer”in bir diğer anlamı eve dönecek şekilde yetiştirilmiş güvercinmiş. “Homer”in aynı zamanda yaşlı ozan “Homeros” yerine kullanıldığı çağrışımım da beni hemencecik Odysseus’un Truva Savaşı sonrası zorlu eve dönüş yolculuğuna yani “Homer”in Odysseia Destanına götürdü. Dünyada yerinden edilmiş insan sayısının 100 milyonu aştığını düşündüğümüzde 2022 yılının sözcüğü olarak “homer” kelimesinin 75 bin kez aranmış olması yerinden edilmiş insanların bir güvercin misali evlerine dönme umuduna işaret ediyor olabilir. 

2022 zor bir yıl oldu. Dünya bir taraftan üzerinden silindir gibi geçen pandeminin yaralarını sarmaya çalışırken, diğer taraftan patlak veren savaşların ortaya çıkardığı ölümlerin, yaralanmaların, yerinden edilmelerin topyekûn acılarını sarıp sarmalamaya çalıştı ve çalışıyor. Üzerine bir de ekonomik kriz eklenince çıldırmak an meselesi. Bu nedenle de 2022 yılının sözcükleri olarak karşımıza “gaslighting”, “goblin modu” ve” homer” kelimelerinin çıkması tesadüf olmasa gerek.

Ne diyeyim… Umarım 2023 yılı sözümüz ve sözcüklerimizin dudaklarımıza iyimser bir gül gibi konacağı dünyaya gebedir.