Başkalarının savaşı

İdil Eylül ÜNSAL

Sağlık Bilimleri Üniversitesi

Henri Barbusse’ün Kasım 1916’da yayınlanan, Aralık 1916’da Goncourt Edebiyat Ödülü alan başyapıtı Ateş; çoğunluğu köylü ve emekçilerden oluşan Fransız askerlerinin Birinci Dünya Savaşı’ndaki acılarını anlatıyor. Kurgusal bir anlatım ve isimsiz bir anlatıcıyla okuyucuya sunulsa da aslında 1914 yılında 41 yaşındayken Fransız ordusunda gönüllü olan yazar Barbusse’ün hayatından ve deneyimlerinden izler taşıyor. Milliyetçi duygularla savaşa katılmış halk kesimlerinin tanık oldukları ölüm ve yıkımla, yol arkadaşları ve tanıdıklarının acısıyla içine düştükleri savaşta yorgun düşmelerinin ve değişimlerinin hikayesini okuyoruz. Bu geçmiş hikâyeye halktan bir anlatıcının gözünden bakarken, savaşın sefaleti ve yıkımıyla bugün yaşadığımız deprem arasında ciddi bir bağlantı kurabilmenin de mümkün olduğunu görüyoruz. Çünkü sömürü düzenin ve yaratıcılarının yol açtıkları her felaketle bizler, bu dünyanın emekçi halkları, küçük bir azınlığın sefası uğruna harcanan hayatlarımıza bakıp farklı dillerde aynı cümleleri kuruyor, aynı hüznü ve hayal kırıklıklarını paylaşıyoruz. “Gerçek dünya hüzün veren renkleriyle artık karşımızda, arkamızda enkaza dönüşmüş evler yığını…”

HER ŞEYİ YENİ BAŞTAN YAPMAK

Tüm bunlar henüz farkındalığa ulaşmamış bir birlik duygusuyla yorumlanıyor kitabın başlarında. Kendileri veya kendileri gibi nicelerinin geleceği için savaşmak zorunda olduğuna inandırılmış halk yığınları, memleketlerinin her köşesini terk edip sınırda toplanıyor, ölüyor, yaralanıyor, toprağın ve çamurun içinde debelenirken akşam ne yiyeceklerini bilemez bir halde kendisi olmaktan vazgeçiyor. Olan biteni anlamaya çalışmaktan vazgeçiyor. Önceden oldukları kişiyi tamamen unutup artık sadece yaşamayı uman ve yaşamak için mücadele eden birbirinin tıpa tıp aynısı insanlara dönüşüyorlar.

Buna rağmen kalplerindeki umut ışığını yitirmiyor, birlikte hayatı ve mutluluğu yeniden kurmanın, kaybolan gündüzlerini ve gecelerini, kaybettiklerini yeniden inşa etmenin hayalini kuruyorlar. Ve etraflarındaki enkaza, hayatlarına ve binalara bakarken yine bugün bizim kurduğumuz cümlelere çok benzer cümleler kuruyorlar:“Her şeyi yeni baştan yapmak gerekli olacak. Evi mi yapacağız yoksa bahçeyi mi? Evi de yapacağız bahçeyi de… Onlar ne kadar yıkılsalar, biz onları o kadar çok yeniden yapacağız.”

Ve son olarak bu kitap hakkında birçok ünlü, sanatçı, siyasetçi ve düşünür yorum yapıyor. Nazım’ın “bu eseri okumayan bir işçinin, bir emekçinin ve hakiki aydının kafası bir parça yarımdır” dediği Ateş için Lenin şöyle söylüyor: “Kendi görüşleri ve peşin hükümleri tarafından tamamıyla ezilmiş, tamamıyla cahil bir küçük burjuvanın, tamamıyla cahil kalmış bir sokak adamının, en çok da savaşın etkisiyle, bir inkılapçı haline gelmesi, sonsuz bir hakikatle, ustalıkla gösterilmiştir.”*

Sahiden de kitabı okurken “milliyetçiliğin” ve “vatanseverliğin” tanımlarının sorgulanışına, üç beş kişinin çıkarlarının bu kelimeler adı altında nasıl da “halkın çıkarlarıymış gibi” sunulduğuna tanık oluyoruz. Acı ve yıkımla birlikte uzun bir süreçte, savaşın hiç de anlatıldığı gibi kahramanca bir iş olmadığını anlamalarına şahit olup, okurken biz de onlarla dönüşüyoruz.

Kitabın sonlarına doğru kahramanımız “afetten batmış olan dünyanın içine tek başına inmiş gibi” hissettiğini söylüyor.

Aslında hepsi aynı şeyi hissediyor. Her iki taraf da düşmanlarının yüzünde aynı tükenmişliği, çürümüşlüğü ve çamuru görüyor. En sonunda sınıfsallığın bu denli somut bir farkındalığına varıldığında, bu sefer alınacak savaş kararı birbirleri için olmuyor. Farklı dillerde aynı cümleleri kuruyorlar: “Savaş kararını verenler halklar değildir, savaşı efendiler çıkarır. Şimdi halklar kendilerine hükmeden efendilerden kurtulmaktadır…”

*Lenin, 3. Enternasyonal'in Görevleri Hakkında, 14 Temmuz 1919