32 yıllık bir baraj enkazı: Melen

Meltem AKYOL

İstanbul

“İstanbul’un barajları alarm veriyor.”

“İstanbul’un … günlük suyu kaldı.”

“İstanbul büyük bir su sorunu ile karşı karşıya gelebilir”

Son yıllarda hemen her yaz bu başlıkları da içeren birden fazla haber ile karşılaştınız muhtemelen.

Başlıklar ve bilgiyi sunma biçimi tartışılsa da susuzluk ve kuraklık sorunu dünyayı yakın gelecekte bekleyen en hayati sorunlardan biri.

Öyle ki;

UNICEF’e göre dünya nüfusunun neredeyse 3’te 2’si her yıl en az bir ay şiddetli su kıtlığı yaşıyor.

Çok değil sadece 7 yıl sonra yaklaşık 700 milyon insan yoğun su kıtlığı nedeniyle göç etmek zorunda kalacak.

2040 yılına kadar dünya çapında her 4 çocuktan 1’i son derece yüksek su stresi olan bölgelerde hayat mücadelesi verecek.

Türkiye için de durum parlak değil.

Türkiye 2040’ta kuraklık riski sıralamasında ikinci en yüksek risk barındıran ülkeler kategorisinde.

Her geçen yıl önceki yıllara göre daha sıcak ve kurak geçiyor. Geçen yıl Türkiye’de aralık ayı son 52 senenin en sıcak aralık ayıydı. Yağışlar bu sene yetersizdi. Kış bitti ama Türkiye’nin önemli bölümünde olması gerektiği kadar kar ve yağmur yağmadı.

İstanbul’un su ihtiyacını karşılamak için bel bağladığı barajların doluluk oranları artan sıcaklıklar ve yaşanan kuraklıklarla ciddi oranda azaldı. İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresinin (İSKİ) internet sitesindeki verilerine göre barajlardaki son dokuz yılın aynı dönemlerine bakıldığında doluluk oranlarında en düşük oran yüzde 43.28 ile bu yıl yaşanıyor. Trakya’dan İstanbul’un suyunu karşılayan üç barajdaki doluluk oranları Kazandere’de yüzde 5.59, Pabuçdere’de yüzde 4.18 ve Istrancalar’da ise yüzde 34.25 ölçüldü.

Tam da bu noktada, kuraklık v e susuzluk bu denli gündemken, İstanbul’un su sorununa merhem olması beklenen -2071 yılına kadar İstanbul’un su sorununu çözeceği iddia ediliyordu- Melen Barajı yeni ihale krizleri ile gündeme geliyor.

2016’da bitirilmesi beklenen baraj için son açılan ihale, katılan olmayınca iptal oldu, açılacağı söylenen barajda sorunlar bitmiyor, ne zaman çözüleceği de meçhul.

AKP’lilerin yol kazası dediği ve vatandaşın cebinden milyonların çıkmasına neden olan Melen’in 32 yıllık hikayesini Çevre Mühendisleri Odası İstanbul Şube Başkanı Selahattin Beyaz ile mercek altına aldık:

AKIBETİ BELİRSİZ

1-Kanal İstanbul ve yeni şehir yapı alanlarının neden olacağı susuzluğun çaresi olarak gösterilen ve yapımı yılan hikayesine dönen Melen Barajında yeni bir çıkmazın eşiğindeyiz. Peki nedir bu Melen’in hikayesi?

Melen su sistemi; ilk yaklaşımda İstanbul’da meydana gelebilecek su sorununa karşı geliştirilen bir projeydi. 1991 yılında Melen sisteminin fizibilitesi DSİ-Nippon Koei Co.ortak çalışması ile ortaya çıkarıldı. Projeye JBIC (Japan Bank for International Cooperation-Japonya Uluslararası İşbirliği Bankası) tarafından 1 milyar dolar karşılığı 94.8 milyar Japon yeni kredi açılmıştı. Bu kredi anlaşmasının 52.5 milyar yenlik ilk paketi 1993 yılında 42.3 milyar yenlik ikinci paketi ise 1996 yılında sonuçlandırılarak aynı yıl (1991) fizibilitesinin gözden geçirilmesi, kati proje ve uygulama projeleri ile ihale dokümanlarının hazırlanması hizmetleri bir müşavirlik grubuna ihale edildi. Bu kredi dilimlerinin yıllık faiz tutarları sırası ile yüzde 3 ve yüzde 2.5; geri ödeme süresi de -ilk 7 yılı ödemesiz olmak üzere- 25 yıl.

Yani; Melen su sistemi 1991 yılından beri İstanbul’un gündeminde ancak bugün gelinen durumda, artık çözümsüzlüğe doğru evrildiği anlaşılıyor. Bütün yapılan projeler; Melen Barajından İstanbul’a su pompalanması esasına dayanmakta. Ancak aradan geçen 32 yıl sonunda, akıbeti ne olacağı belli olmayan bir baraj enkazı, İstanbul’un su sistemine çözüm olarak sunulmaktadır.

İHALE ÜSTÜNE İHALE

2-Barajın hikayesine bakalım mı? Ne zaman yapımına başlandı, hedef neydi, kaç ihale yapıldı?

Melen Barajının hikayesi ise yine oldukça eski. 2012 yılında yapılan ilk yapım ihalesinde 12 Aralık 2016 yılında baraj inşaatının bitirilmesi planlanıyordu. Bu tarihte bitirilemeyen inşaat için “ikmal inşaatı” adı altında yeni bir ihale yapılarak işin bitimi 1 Aralık 2018 tarihine ertelendi, ancak yine olmadı.

29 Mayıs 2012’de Melen Barajı inşaatı için ihale düzenlendi. İnşaat işi sözleşmesi 17 Aralık 2012’de imzalandı. 2014’te temeli atılan barajın 2016 yılında açılacağını vadedildi.

2009 yılında DSİ’ye sunulan ÇED raporunda ve 2012’de İTÜ’de yapılan yüksek lisans tezinde yapılan araştırmalarda ciddi zemin sorunları saptanmış ve uyarılarda bulunulmuş, sondaj talep edilmişti. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) 14. Bölge Müdürlüğü 1 Mart 2013 tarihli yazısında talep edilen sondajların yapılmasını uygun bulmadı.

Uyarılar ve öneriler kulak ardı edildi hal böyle olunca sorunlar bitmedi. 2018’de bitirilmesi planlanan baraj için 2019’a tarih verildi, o da olmadı. Gövde inşaatı bitmesine rağmen çatlaklar oluştuğu ve barajın su tutamayacağı ortaya çıktı.

21 Ocak 2020’de “Melen Barajı güçlendirilmesi” çalışması için ihaleye çıkıldı, onarım çalışmalarının 1000 günde bitirilmesi öngörülüyordu. Bin günden fazla bir süre geçti ancak baraj inşaatı yine bitirilemedi.

DSİ, barajın revize rehabilitasyonunun müşavirlik hizmeti için 28 Nisan 2023 tarihinde ihale açılmasına onay verdi. 3 Temmuz 2023 tarihinde ihale yapılacağı ilan edildi. Ancak DSİ, 12 Temmuz 2023 tarihinde, yeterli sayıda teklifin çıkmaması nedeniyle ihalenin iptal edildiğini duyurdu. Öte yandan DSİ’nin, 17 Mart 2023 tarihinde yaptığı “Melen Barajı revize rehabilitasyon proje yapımı” ihalesinin ise sonucu henüz ilan edilmedi.

BEDELİ HALK ÖDÜYOR

3-Toplamda ne kadar maliyeti oldu şimdiye kadar?

Baraj inşaatı için yapılan ihaleler kronolojik olarak incelendiğinde, barajın sadece yapım maliyetinin 262 milyon doları aştığı görülmektedir. İstimlak bedelleri ve diğer maliyetler eklendiğinde bu rakamın çok daha yukarılarda olduğu anlaşılmaktadır.

Ancak barajın gecikmesi veya yapılamamasının, İstanbul’a getirdiği ilave maliyet ise çok daha fazladır. İstanbul’a 200 kilometre uzaklıktaki Melen’den su temin edilmesinin enerji maliyeti elbette çok yüksektir. Barajın yapılamaması nedeniyle, Melen’den temin edilen su regülatörden pompalar ile İstanbul’a iletilmektedir, bu durum enerji maliyetini baraja göre, dahada arttırmaktadır. Baraj inşaatının gecikmesi nedeniyle harcanan su temini enerji bedelinin, baraj bedelinin birkaç katı olduğunu söylemek mümkündür. Bu maliyet her gün İstanbul halkı tarafından ödenmektedir

YOL KAZASI DEĞİL PLANSIZLIK

4-İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Meclisinin AKP’li Meclis Üyesi Kadem Ekşi, milyarlarca lira harcanan ve bir türlü bitirilemeyen Melen Barajına yönelik eleştirilere, “Çok sayıda baraj yaptık. Bir barajda yol kazası olmuş” demişti. Neden olmadı, sorun nerede?

Mühendislik projelerinde, başarısızlığı yol kazası ile tanımlamak mümkün değildir. Baraj inşaatı nedeniyle istimlak edilen bölgede insanlar zorunlu olarak göç etmiş, yeni yaşam alanlarında uyum sağlamaya çalışmış, artan su maliyetlerinin bedelini ise İstanbul halkı sürekli ödemeye mahkum edilmiştir. Bu başarısızlığı yol kazası ile tanımlamak mümkün değildir. Mühendislik projelerinde, bütün veriler değerlendirilerek yol kazasına yol açmayacak önlemler alınmalıdır. Başarısızlığın temel nedeni proje aşamasındaki öngörüsüzlük, gerekli özenin gösterilmemesidir.

RAKAMLAR NET, ÖNLEM ŞART

5-İstanbul’da susuzluk sorunu son günlerde yeniden gündemde. Melen’den İstanbul’a ne kadar su geliyor, tamamlanmaması ne anlama geliyor? Dahası İstanbul’u nasıl bir tehlike bekliyor?

İstanbul’un nüfusu Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2023 haziran verilerine göre 15 milyon 907 bin 951 kişi oldu. Üstelik bunlar kayıt altına alınabilen rakamlar. Türkiye toplam nüfusunun neredeyse yüzde 19’unun yaşadığı İstanbul’un günlük su ihtiyacı yaklaşık 3 milyon metreküp, bunun yüzde 25 ile yüzde 100 oranındaki kısmı Melen’den karşılanıyor. Geçtiğimiz kış Melen’deki su miktarının fazla olması ve İstanbul barajlarındaki su seviyesinin korunması amacıyla İstanbul su ihtiyacının neredeyse yüzde 100’lük kısmı uzun süre Melen’den karşılandı. Barajın yapılmasındaki amaç, Melen Havzası’nda su miktarının fazla olduğu aylarda baraj gövdesinde suyun depolanması, su miktarının az olduğu aylarda da susuz kalma riskini ortadan kaldırmaktı. Nitekim barajda depolanacak su miktarı İstanbul’un 1 yıllık su ihtiyacı mertebesinde. Dolayısıyla Melen Havzası’nda su akışının azalması durumunda İstanbul su riski ile karşı karşıya kalacak. Kuraklığın bu şekilde devam etmesi durumunda, İstanbul için susuz günlerin çok uzak olmadığı anlaşılıyor.

Rakamlarla somutlayalım: İstanbul barajlarında su seviyesi 16 Temmuz 2023 verileri ile yüzde 41 mertebesinde. Son 10 yıllık barajlarda seviye incelemesi yapıldığında 2014 yılındaki yüzde 21 seviyesinde olmasa da, diğer yıllara göre riskli olduğu görülüyor. Bunun için beklemeden çalışma yapılması, önlem alınması gerekliliğini hatırlatmaya gerek bırakmıyor bu rakamlar.