Zenginliğin arkasında işçinin teri, canı, kanı var

Murat UYSAL
İstanbul

Economist dergisi, Türkiye’nin en zengin 100 kişisi ve ailesi-2023 listesini yayımladı. Listede Koç ve Sabancı ailesi yine başı çekti. Sicillerinde işçiye düşük ücret, baskı ve ölüm, sendikaya düşmanlık bulunan bu ailelerin sahip olduğu şirketlerin iktidardan aldıkları teşvik, peşkeş ve vergi afları da dikkat çekiyor.

KOÇ AİLESİ

Türkiye’nin en zenginleri listesinin zirvesinde 6 milyar doların üzerindeki servetleriyle yine Koç ailesi yer aldı. Koç, metal sektöründeki Ford, Arçelik ve TOFAŞ gibi firmalarıyla MESS’in de başını çekiyor. 2023 yılı üçüncü çeyreğinde Koç’un sadece Arçelik’i üretimden doğan kârını yüzde 151 artırdığı görünüyor. Koç tek bir firmasında dahi kârını böyle katlarken metal işçilerine yoksulluk ve asgari bir yaşam düşüyor. Öyle ki seneler içerisinde metal işçilerinin ücretleri asgari ücrete dayandı. Büyük metal fabrikalarında işçi ücretleri 13-15 bin lira seviyesine kadar düştü. Düşen ücretlerle beraber çalışma koşulları da ağırlaştı.

Koç’un başını çektiği metal sektöründe MESS grup toplu iş sözleşmelerinin olduğu 2018 yılında 130 bin işçinin grevi Bakanlar Kurulunun kararı Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın onayıyla yasaklandı. Koç’un bir başka amiral gemisi TÜPRAŞ’ta ise işçilerin grev hakkı devlet eliyle baştan yasaklı. Koç kârını büyütürken sefalete mahkum olmak istemeyen TÜPRAŞ işçilerinin sene içerisinde iş yavaşlatma eylemlerine şahit olduk. Bugün de MESS sürecinde patronların işçilere ücret zammı teklifi yüzde 35 oldu.

Koç ailesinin kolu ucuz emek peşinde Mısır’a kadar uzandı. Koç’a bağlı Arçelik Mısır’da 100 milyon dolarlık yatırım yapmayı fabrika açmayı planlıyor. Mısır’da asgari ücretin 1 Ocak 2024 itibarıyla 3 bin 500 Mısır lirası yani 113 dolar olacağı açıklandı. Türkiye’de asgari ücret 392 dolara tekabül ediyor.

ÜLKER

Listedeki yerini koruyanlardan Ülker ailesinden Murat Ülker 8. sırada yer alıyor. 1944’te Ülker Bisküvi Sanayi AŞ’yi Asım Ülker’le birlikte kuran Sabri Ülker’in oğlu Murat Ülker 4.7 milyar dolarlık kişisel servetiyle 2022 yılında Türkiye’nin en zenginleri sıralamasında birinci oldu. Murat Ülker, Ülker’deki konumunu kendi deyimiyle ‘aktif hissedar’ olarak tanımlıyor. Servetini katlamaya devam eden Ülker sendika düşmanlığıyla biliniyor.

Adeta kendi eliyle büyüttüğü Hak-İş’e bağlı Öz Gıda-İş’in hazırladığı bir belgeselde konuşan Ülker işçi direnişlerini “felaket, cinnet” diye anlatmıştı. İşçi sendikasının sitesini kendisine kürsü olarak kullanabilen Ülker o sitede işçilerin mücadelelerini “bir cinnet hali” olarak, Ülker’de yaşanan işten atmaları ise “Yanlışları ayıklamak” olarak tanımlıyordu.

TOSYALI AİLESİ

Sıra bir önceki yıl 20. sırada yer alan bu yıl listenin 17. sırasına çıkan Tosyalı ailesinde. Tosyalı Holding Türkiye’nin en büyük 58. şirketi. Varlık Fonu yöneticisi olan patronu Fuat Tosyalı’nın AKP’li Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’la yakın ilişkisi var. 2010 yılında Tosyalı için İskenderun Belediyesinin imar planı değiştirilmiş, holdingin denizi doldurmasına müsaade edilmişti. Tosyalı’nın 2018 yılında aldığı teşvik 28 milyar lirayı buluyor. Teşvik ve peşkeşlerle zenginleşen Tosyalı’nın İskenderun Organize Sanayi Bölgesinde bulunan demir çelik fabrikası Tosçelik’te 8 Kasım günü meydana gelen patlamada yaralanan 14 işçiden 2’si öldü. Daha sonra patlamada işçilere yapılan ilk müdahalenin videoları paylaşıldı. Türkiye’nin 17. zengini Tosyalı’nın fabrikasında yanan işçilere damacana ile su döküldüğü acil müdahale ekipmanının dahi olmadığı ortaya çıktı. Ayrıca Tosyalı’nın emek sömürüsü Afrika kıtasına kadar uzanıyor. Angola ve Senegal’de ciddi yatırımlar yaparak madencilik faaliyeti yürütüyor.

ERMAN ILICAK-RÖNESANS HOLDİNG

Listenin 19. sırasında yer alan Erman Ilıcak’ın Rönesans Holdingi AKP hükümetinden aldığı sayısız ihalelerle biliniyor. Yapıldıkları dönemde Kamu İhale Kanunu kapsamı dışında tutulduğu ve devlet bütçesinde kara bir delik olduğu yönünde eleştirilen şehir hastanelerinin 5’ini Rönesans Holding yaptı. Milyarlarca lira bir yap-işlet-devret modeliyle Ilıcak’ın Rönesans Holdingine aktı. 2021 yılında Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumunun (ICIJ) dünyanın farklı yerlerindeki 14 firmadan elde ettiği yaklaşık 12 milyon belge, “Pandora Papers” adıyla yayımlandı. Bu belgelerde de adı geçen Rönesans Holdingin vergiden kaçınmak için Britanya Virjin Adalarına 210.7 milyon dolar aktardığı ortaya çıktı. Ayrıca Rönesans Holdingin yurt içi ve yurt dışındaki inşaatlarında çalışan işçiler kötü çalışma koşulları ve verilmeyen ücretleri için sayısız eylemlerine şahit olduk.

TORUNLAR AİLESİ

Listenin 37. sırasında Torun ailesi yani Torunlar Holding yer alıyor. 2014 yılında Torunlar GYO’nun Ali Sami Yen Stadı yerine başlattığı inşaatta bir asansör 32 kattan içinde bulunan 10 işçiyle beraber yere çakıldı. 10 işçi de orada can verdi. Tanık ifadeleri, ihmaller, alınmayan önlemlerle Torun ailesinin Mecidiyeköy Meydanı’na diktiği Torun Center’ın inşaatında yaşananlar tam anlamıyla iş cinayetiydi. Dava seneler sürdü, uzadıkça uzadı. Torunlar İnşaat yetkilileri daha ilk davalarda suçtan arındırıldı, asıl suç alt yüklenici, taşeron asansör firmasına kaydırıldı. Dava uzadıkça ana işveren Torunlar temize çıkarılıyordu. Dava kapsamında içeride kimse kalmadı. Torunlar, katliamda suçsuz bulundu. Asansör firması yetkilileri suçlu bulunarak 60 bin lira para cezasına çarptırıldı. 10 işçi öldü, cezası 60 bin lira oldu.

ERDEMOĞLU AİLESİ

Erdemoğlu ailesine ait Erdemoğlu Holding bünyesinde SASA, Merinos Halı, Dinarsu ve Padişah Halı yer alıyor. Bir önceki yıl 13. sırada yer alan Erdemoğlu ailesi üç sıra birden yükselerek 10. sıraya yerleşti. Erdemoğlu’nun Antep’teki Merinos Halı fabrikası pandemi sürecinde ve sonrasında yaşanan işten atmalarla, ağır çalışma koşullarıyla gündeme gelmişti. Erdemoğlu SASA’da hükümdarlığını önce DİSK’e bağlı Tekstil Sendikasını, sonra Türk-İş’e bağlı Petrol-İş’i tasfiye ederek sürdürdü. Erdemoğlu SASA’da SASA işçisine, Dinarsu’da Dinarsu işçisine borsada fabrikasının hissesini aldırttı, işçileri kendine bağlamanın yolunu bildi.

CENGİZ, LİMAK, KALYON

Bu üç şirket, ilk 100 listesinde farklı sıralarda yer alsa da onları ayrı ayrı görmek olmazdı. AKP ile zenginleşen kamu ihaleleriyle büyüyen Cengiz, Limak ve Kalyon üçlüsünden Cengiz ve Kalyon ilk 100’deki yerini korurken Limak 3 sıra yükseldi. Cengiz Limak ve Kalyon 2020 yılında dünyada en çok kamu ihalesi alan şirketler arasında ilk 10’a girdi. Kamu ihaleleriyle kazançlarına kazanç katan bu şirketlere devlet garantili projelerle de bütçeden milyarlarca lira aktarıldı. Bu şirketler böyle beslenip büyütülürken milyonluk vergileri silindi, kazançları vergiden muaf tutuldu.

Ayrıca Cengiz, Eti Madencilik ve bakır madenleriyle Türkiye’nin dört bir yanını talan etmeye devam ediyor. Rize İkizdere’de, Çanakkale Karabiga’da, Kuzey Ormanlarında, Hasankeyf ve Artvin Yusufeli gibi daha birçok yerde Cengiz’in talanına rastlıyoruz.

Limak ise daha geçtiğimiz yaz Muğla Milas’taki İkizköy’de bulunan Akbelen Ormanı’na YK Enerji ile girmiş, binlerce ağacı kesmişti. Bu karşı koymaya çalışan yerel halk ise gözaltı ve jandarmanın zor gücüyle yüz yüze gelmişti.

ZORLU AİLESİ

Listenin 13. sırasında ise Zorlu ailesi yer alıyor. Zorlu Holding bünyesindeki Vestel’i anlatan işçiler baskı, mobbing ile firmanın eski işçilerden tazminatsız bir şekilde ‘kurtulup’ yerine daha düşük ücretlere yeni işçiler almayı hedeflediğini anlatıyor. Tekstil metal ve gıda olmak üzere birçok sektörde fabrikası olan Zorlu silah sanayi sektöründe de İHA üretimi yapıyor. Beyaz eşyadan tekstile bulunduğu fabrikaya rengi fark etmeksizin hiçbir sendikayı sokmuyor. Ayrıca Zorlu İsrail’in elektrik ihtiyacının yüzde 10’unu karşılıyor.

DEMET MUTLU, EVREN ÜÇOK-TRENDYOL

E-ticaret alanında faaliyet gösteren ve hızla büyüyen Trendyol’da yüzde 5 ve yüzde 6 civarında payı olan Demet Mutlu ve Evren Üçok ilk 100 listesinde yer aldı. Trendyol’da en büyük paya sahip Çin menşeli Alibaba Group, Trendyol’u 2018 yılında satın aldı. Alibaba Group ile kârına kâr katan Trendyol’da baskı da sömürü de seneler geçtikçe perçinlendi. Uyguladıkları esnaf kurye modeliyle binlerce kuryeyi güvencesiz, sigortasız çalıştırmanın yolunu bulan Trendyol “ateşli saatler” sistemiyle binlerce işçiyi ölüme koşturdu. Kurye Hakları Derneğinin 2022 motokurye ölümleri raporuna göre 2022’de en az 58 motokurye iş cinayetlerinde hayatını kaybetti. Motokuryelerin ölüm oranının, 19-27 yaş aralığındaki üniversite öğrenimi yaşındaki gençlerde arttığı görüldü.