Türkmenistan ve Türkiye gaz transitini konuşuyor, ya İran?

David O’BYRNE
Eurasianet

Türkmenistan ve onun geniş doğal gaz rezervlerini batıya ihraç etme hırsı için İran, cazip ama aynı zamanda potansiyel olarak ucuz ve hızlı bir B Planı. Ancak Tahran gibi bir ortağa güvenmek potansiyel olarak derin komplikasyonlar yaratır.

Batı’nın yaptırımlarına maruz kalma ihtimali göz ardı edilemez. Ve İran zaman zaman güvenilmez bir tedarikçi olduğunu kanıtladı.

Türkmenistan, Azerbaycan’la yapılan bir takas anlaşmasının parçası olsa da İran’a halihazırda gaz gönderiyor. İki milyar metreküp gaz, İran’ın yakıta ihtiyaç duyan uzak kuzeydoğu bölgelerine boru hattıyla gönderiliyor. İran da buna eşdeğer bir miktarı Azerbaycan’a gönderiyor. Sonuç, sadece kavramsal olarak bile olsa, Azerbaycan’ın Türkmen gazının alıcısı olması.

Tahran, yıllık Azerbaycan-Türkmenistan takas hacmini 5.5 milyar metreküpe çıkarmak amacıyla boru hattı kapasitesini genişletiyor.

Bu modelin görünürdeki başarısı aynı modelin devamına ilham verdi.

Kasım ayında Türkmen ve Iraklı yetkililer Aşkabat’ta bir araya gelerek beş yıllık bir süre zarfında yıllık 9 milyar metreküpe kadar benzer bir takas olasılığını görüştüler. İran yine arabulucu olarak hareket edecekti.

Avrupa’ya gaz göndermeyi düşünenlerin hayali, Türkmenistan’ı Azerbaycan’a bağlayacak trans-Hazar boru hattını ya da TCP’yi inşa etmekti. Bu çözümün maliyeti 20 milyar doların üzerinde olacaktır.

Bir de Rusya’dan gelen jeopolitik rüzgarlar var. Moskova, Türkmenistan’dan Azerbaycan’a bir deniz altı doğalgaz boru hattının inşasına izin verecek olan 2018 Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü Sözleşmesi’ni imzalamış olmasına rağmen, herhangi bir şekilde bir TCP’nin tamamlandığını görmeye karşı olduğunu pek gizlemedi.

Ancak Rusya, 2022’nin başlarında Ukrayna’yı feci bir şekilde işgal ederek bu alandaki kendi pozisyonunu zayıflattı. Bunun en önemli sonuçlarından biri, Avrupa’nın Gazprom’dan satın aldığı gaz miktarını radikal bir şekilde azaltması oldu.

Bu durum Azerbaycan’ın işine yaradı. Temmuz 2022’de Azerbaycan, Avrupa Birliği ile 2027’ye kadar Avrupa’ya ihracatını iki katına çıkararak yılda 20 milyar metreküpe çıkarmasını öngören önemli bir anlaşmaya vardı.

Türkmenistan tarafından araştırılan en son TDP alternatifi, Türkiye’nin sadece bir transit güzergahı olmaktan öte daha aktif bir rol oynamasını içeriyor.

6 Aralık’ta Aşkabat’ta Hükümetlerarası Türkmen-Türk Ekonomik İşbirliği Komisyonu’nda Türkmen gazının İran üzerinden Türkiye’ye aktarılması olasılığı üzerine görüşmeler yapıldı.

Detaylar şimdilik belirsiz. Bu görüşmeye başkanlık eden Türkmenistan Dışişleri Bakanlığı, sadece "projenin vaadine" dikkat çekti ve "yakın gelecekte" hükümet ve şirket düzeyinde daha ayrıntılı müzakerelerin başlayacağını söyledi.

Mevcut altyapı nelerin mümkün olabileceğine işaret ediyor.

Türkmenistan’dan İran’a gaz taşıyabilecek iki boru hattı var: yılda 8 milyar metreküp kapasiteli Korpeje-Kurtkuyu boru hattı ve 12.5 milyar metreküp kapasiteli Dauletabad-Sarakhs-Khangiran boru hattı. İran ve Türkiye ise 14 milyar metreküplük İran-Türkiye boru hattı ile birbirine bağlı.

Türkiye halihazırda boru hattı bağlantısı üzerinden yılda 9.6 milyar metreküp İran gazı ithal ediyor, bu da 4.4 milyar metreküpün Türkiye’ye ihraç edilebileceğini gösteriyor; ya da İran boru hattının kapasitesini Türkiye sınırına kadar genişletebilirse muhtemelen daha fazla.

Türk yetkililer, Türkmenistan ile görüşmelerin nasıl ilerlediği ya da İran ile önümüzdeki iki yıl içinde sona erecek olan gaz tedarikinin yenilenmesine yönelik paralel müzakerelerde ne gibi ilerlemeler kaydedildiği gibi ayrıntılar hakkında bilgi vermekten kaçındı.

Söz konusu görüşmelerin çıkmaza girdiği söyleniyor. Tahran’ın doğrudan bir yenileme istediği söylenirken, Ankara’nın önemli bir fiyat indirimi ve Tahran’ın Ocak 2022’de yaptığı gibi tedariği keyfi olarak durdurmayacağına dair somut garantiler istediğine inanılıyor. Bu beklenmedik kesinti Türkiye genelinde gaz ve elektrik kesintilerini tetiklemişti.

İran zor bir durumda. Yıllardır uygulanan uluslararası yaptırımlar, doğalgaz sektörünü yatırımsız bıraktı. Kışın olağanüstü soğuk havalarda hem yüksek iç talebi hem de ihracat taahhütlerini karşılamakta zorlanıyor.

Türkiye’nin kendi boru hattı şebekesi üzerinden Türkmen gazına erişimine izin verilmesi İran’ın sıkıntılarını hafifletirken Ankara’nın arz güvenliğini de sağlayabilir.

Türkmenistan gazı, Türkiye’nin bir gaz ticaret merkezine ev sahipliği yapma hedefinde de rol oynayabilir.

Şu anda Ankara’nın planları gemi yoluyla sıvılaştırılmış doğal gaz ya da LNG ve Rusya’dan gaz ithalatı ile sınırlı görünüyor.

Bu durum, Ankara’nın bu merkezi, Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden bu yana Rus gazı ithalatını durduran Avrupa pazarlarına Rus gazını yeniden ihraç etmek için bir kılıf olarak kullanabileceği endişelerine yol açtı.

Türkiye’nin bir gün ithal edebileceği yedek gaz, daha sonra Türkiye’nin Yunanistan ve Bulgaristan’la olan boru hattı bağlantıları üzerinden Avrupa’ya yeniden ihraç edilebilir ki bu iki ülkenin de yedek kapasitesi var.

Ancak tüm bunların İran’a bağlı olması bir sorun teşkil ediyor.

İran’ın Türkiye’nin Türkmen gazını kendi boru hatları üzerinden ithal etmesine izin verip vermeyeceği bile belli değil. Ankara’nın olası Türkmen gazı ithalatını Tahran ile devam eden müzakerelerde bir pazarlık aracı olarak kullanmaya çalışmayacağı da kesin değil.

Türkmen gazının İran üzerinden transit geçişinin 2018’den bu yana Tahran’a karşı yürürlükte olan uluslararası yaptırımlara aykırı olup olmayacağı da aynı derecede belirsiz.

Azerbaycan’ın Türkmenistan ve İran’la yaptığı gaz takas anlaşmasına yaptırım uygulanmazken, Türkiye’nin devlet doğalgaz ithalatçısı Botaş’ın İran’la yaptığı mevcut gaz ithalat sözleşmesi her zaman yaptırımlardan muaf tutuldu.

Ancak bu muafiyet yeni anlaşmalar için geçerli olmayabilir. Ankara, 2022 yılının sonlarında özel şirketlere yedek boru hattı kapasitesini kullanarak İran’dan gaz ithal etme şansı sunmuş, ancak uluslararası yaptırım rejimini ihlal edeceği korkusuyla bu hamleden kısa sürede vazgeçmişti.

Yazının orjinali linki için tıklayın.