İstanbul’dan Bağdat’a demir yolu imtiyazları

Zeliş IRMAK

Rosa Luxemburg’un “Kapitalist iktisatta modern iletişim araçları -demir yolu, posta, telgraf- birincil rol oynamaktadırlar” tezi hem ekonomide hem de siyasette demir yolunun kaçınılmaz önemini hatırlatıyor. 1830’larda İngiltere’de başlayan demir yolu serüveni kısa bir sürede, Avrupa’nın birçok ülkesine yayılmış ve neredeyse 19. yüzyılın ortalarında hakim ulaşım aracı olmuştur.

Dünyada gelişen demir yolları Osmanlı’da henüz gündem değildi. Osmanlı’da demir yolu inşası, emperyalist ülkelerin yeni sömürü alanları arayışıyla baş göstermişti. İngiltere bunun ilk örneği: Hindistan’a ulaşabilmek için Osmanlı topraklarından demir yolu geçmeliydi. Osmanlı İmparatorluğu’nda demir yolu serüveni İngilizlerin Bağdat-Basra üzerinden Hindistan ve Asya’daki sömürgelerine uzanan yolu güvencede tutma çabalarıyla başlamıştı.

Osmanlı’da ilk demir yolu yapımına 1856’da başlandı. Köstence-Çernovodo hattı ve İzmir-Aydın hattı 1860’da tamamlanarak işletmeye açıldı. Demir yolları II. Abdülhamit döneminde yaygınlaştı. 1800’lerin son on yılında yapılması için izin verilen demir yolu hattının uzunluğu 5 bin km’den fazla.

Demir yolu için ülke topraklarını emperyalistlere açmakta beis görmeyen II. Abdülhamid hatıralarında şunu anlatıyor: “Bütün kuvvetimle Anadolu demir yollarının inşasına hız verdim. Bu yolun gayesi Mezopotamya ve Bağdat’ı, Anadolu’ya bağlamak; Basra Körfezi’ne kadar ulaşmaktır. Alman yardımı sayesinde bu başarılmıştır. Eskiden tarlalarda çürüyen hububat, şimdi iyi sürüm bulmaktadır, madenlerimiz dünya piyasasına arz edilmektedir. Anadolu için iyi bir istikbal hazırlanmıştır. Her ne kadar büyük devletler itiraf etmek istemiyorlarsa da demir yollarının ehemmiyeti yalnızca iktisadi değil, aynı zamanda siyasîdir.”

Osmanlı’da demir yolu imtiyazı İngiliz, Fransız ve Almanlara verildi. Fransa; Yunanistan, Batı ve Güney Anadolu ile Suriye’de, İngiltere; Romanya, Batı Anadolu, Irak ve Basra Körfezi’nde, Almanya; Trakya, İç Anadolu ve Mezopotamya’da sömürgeler oluşturdu. Kilometre başına kâr güvencesi, demir yolunun 20 kilometre çevresindeki maden ocaklarının işletilmesi gibi imtiyazlar da alan yabancı şirketler demir yolu inşaatlarını yaygınlaştırdı.

Luxemburg özellikle Alman sermayesinin Anadolu egemenliğini “Osmanlı coğrafyasını Alman sermayesinin nüfuz alanı haline getirmiş, ekonomide üretilen artığa Alman sermayesi Osmanlı Devleti ile birlikte ortak olmuştur. Osmanlı’da köylüler, Alman sermayesinin birikim yükünü, demir yolu yatırımları ile oluşan artı-değerin faiz ödemesini yaparak sırtlanmışlardı” diyerek ifade ediyordu.

Osmanlı’da imtiyazlarla yabancı sermayeye verilen demir yolları Kurtuluş Savaşı’nın ardından devletleştirme projesi olarak ele alındı. 1932 yılında 1. beş yıllık sanayi planında ve özellikle 1936 yılında hazırlanan 2. beş yıllık sanayileşme planında Türkiye yolcu ulaşımı sorununu çözmek ve temel sanayi girdilerinin yüklerini taşımak amacıyla bilinçli bir demir yolu politikası izledi. Böylece cumhuriyetin ilk dönemlerinde demir yolları yapımı hızla gerçekleştirildi. 1950’den sonra ise demir yolu inşası neredeyse durdu.

TARİHSEL AKIŞ

1850 - Bugünkü sınırlar içinde 130 kilometrelik ilk demir yolu hattı İzmir-Aydın arasında İngiliz şirketi tarafından kuruldu.

1851 - 1851-1856 yılları arasında Kahire-İskenderiye arasında demir yolu inşası yapıldı.

1863 - İngiliz şirketi, İzmir-Basmane-Kasaba (Turgutlu) demir yolu hattı inşasına başladı. Hat 1866’da hizmete girdi.

1871 -  İstanbul-Ankara demir yolu hattı için ferman çıkarıldı; hattın Haydarpaşa-İzmit kısmı 1873’te hizmete girdi.

1888 -  Yeni ferman çıkarılarak İstanbul-Ankara demir yolu hattının tamamlanmayan kısmı için Alman şirketine imtiyaz verildi.

1893 - Eskişehir-Konya demir yolu hattının inşasına başlandı; hat 1896’da hizmete girdi.

1896 - Almanya’ya tanınan yapım ve işletme imtiyazı ile İstanbul’un Avrupa ile demir yolu bağlantısı sağlandı.

1903 – Fransız şirkete tanınan imtiyaz ile Bağdat Demir Yolu olarak adlandırılan demir yolu hattının Konya-Bağdat kısmının inşasına başlandı. Araya giren dünya savaşı nedeniyle hat 1940’lı yıllarda tamamlanabildi.

1914 - Haliç-Karadeniz demir yolu hattı kuruldu. Hat İstanbul’da faaliyet gösteren Silahtarağa Elektrik Santraliyle şehrin kuzeyindeki linyit ocakları arasındaki bağı sağlıyordu.

İLK LOKOMOTİF FABRİKASI

Anadolu’da ilk lokomotif fabrikası ise 1894’te Almanlar tarafından Bağdat Demir Yolu’nun Anadolu’dan geçen hattındaki buharlı lokomotif ve vagon ihtiyacını karşılamak üzere Anadolu - Osmanlı Kumpanyası adı ile kuruldu. Lokomotif kazanları tamir için Almanya’ya gönderilse de diğer parçalar ithal edilerek bu atölyede tamir ediliyordu.

Kurtuluş Savaşı sırasında İngilizler tarafından işgal edilen fabrika; 3 Mart 2020’de Cumhurbaşkanı kararıyla kurulan Türkiye Raylı Sistem Araçları Sanayii Anonim Şirketi (TÜRASAŞ) bünyesine, TCDD’nin diğer şirketleri TÜDEMSAŞ ve TÜVASAŞ’la beraber dahil edilerek tasfiye edildi.

Yararlanılan kaynaklar:

• 19. Yüzyıl Osmanlı Ekonomisinde Devlet-Sermaye İlişkileri: Yabancı Demiryolları Örneği
• Ulaşımda demiryolu gerçeği