Talan düzeni es vermedi

Özlem Songül ABAYOĞLU
İstanbul

Erzincan’ın İliç ilçesinde uluslararası maden tekeli SSR Mining ve yerli ortağı Çalık Holdingin Anagold Madencilik isimli şirket ile Çöpler Madeninde meydana gelen facianın üzerinden bir ay geçti. Bir aylık süreçte milyonlarca ton liç yığını altında kalan 9 işçinin yeri dahi tespit edilemedi. Ailelerin yası katlanırken, geçen sürede SSR Mining ve Çalık Holdingin hissedarı olduğu Anagold Madencilik’in hiçbir üst düzey yöneticisi tutuklanmadı.

Facianın ardından ‘Katliamın ilmek ilmek nasıl örüldüğü’ açığa çıkarken, AKP iktidarı 1 ay içinde İzmir, Balıkesir, Manisa, Eskişehir, Muğla ve Siirt’te acele kamulaştırma kararları ile maden şirketlerinin önünü açtı.

İliç’te bulunan Çöpler Madeni’ndeki skandallar ise art arda dizildi. 9 işçiyi mezarsız bırakan katliamda uluslararası tekel ve yerli ortağının mevzuatta hile yaptığı, kapasite üstünde üretim gerçekleştirdiği ortaya çıktı. Erzincan, Sivas, Dersim, Elâzığ, Malatya, Diyarbakır, Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa, Irak ve Suriye siyanür, sülfat ve arsenik tehdidi altında kaldı.

Katliam sonrası yapılan araştırmalar şunları ortaya koydu:

YIĞIN LİÇİ MAKSİMUM YÜKSEKLİĞİ AŞMIŞ

Liç yığını sahasının şev açısı hatalı ve şev yüksekliğinin limitleri aştı. Yığın liçi işleminin 100 metre yükseklikte doğal şev üzerine 275 metre yığın yapılarak gerçekleştirildiği gayriresmi olarak öğrenildi. Faaliyette olan ilk 4 fazın toplam 32 basamaktan oluşması gerekirken, 36 basamağı öngören tasarım ve uygulamanın söz konusu olduğu görüldü. Her bir basamağın 8 m olması durumunda en az 288 m (36 m x 8) yüksekliğe sahip tasarım ve uygulama projesine onay verildiği ihtimali ortaya çıktı.

SORUN SADECE SİYANÜR VE SÜLFÜRİK ASİT DEĞİL

Akan yığın içerisinde sadece siyanür ve sülfürik asit değil, sülfürik asit ve siyanürün çözdüğü kurşun kadmiyum ve arsenik gibi ağır metaller ve zehirli kimyasalların bulunduğu anlaşıldı.Tabanda çatlaklı ve gözenekli, erime boşluklu yapısı ile bilinen geçirimli Munzur kireç taşının bulunduğu, bunca zehirli, asidik kimyasal içeriği bünyesinde barındıran 1 kilometre boyunca akan malzemenin yağış ve sızıntılar ile yer altı suyuna karışmasının nasıl önleneceğine dair yetkililerden yeterli bilgi alınamadı.

FELAKETTEN SONRA ÖNLEM(!)

Devlet Su İşlerinin menfezlerin yetersiz olduğunu düşündüğü öğrenildi. Devlet Su İşleri atığın Fırat Nehri’ne karışma riskini engellemek için yeni menfezlerin inşasına başladı.

ŞİRKET ORTAKLIK YAPISI

Yabancı şirketler maden üretiminde Türkiye’de ortalama yüzde 4.93 devlete pay öderken, bu üretimlerini Amerika’nın Nevada eyaletinde yapmış olsa yüzde 8.71 devlete katkı payı ödeyecekti. Özetle, SSR Türkiye’deki üretimini Kanada’da yapmış olsa devlete iki kat daha fazla katkı payı ödeyecekti.

SSR VE ÇALIK MEVZUATI HİLE İLE DELDİ

CHP tarafından hazırlanan rapora göre Çalık ve SSR Mining ortaklığı, ÇED sürecinde mevzuatı hile ile deldi. Yine aynı iki gruba ait olan Kartaltepe Madencilik AŞ de Çakmaktepe Maden Kompleksinde çıkarılan cevheri Çöpler Madeni liç alanında liçleme işlemine tabi tuttu. Ancak Çalık ve SSR Mining entegre tesis için “Tek ÇED süreci” işletme kuralını ihlal etti. Entegre tesisin ünitelerini farklı projeler halinde gösteren şirket ayrı ÇED süreçleri işletti. Böylece iki farklı maden için tek liçleme alanı kullanılırken, ÇED yönetmeliğine aykırı olarak hareket edildi. Farklı farklı ÇED süreçleri ile maden faaliyetinin çevresel etkilerinin bütüncül olarak değerlendirilmesinin önüne geçilmek istendi.

KÖYLÜLERE ‘SUS PAYI’ HİBESİ DAĞITILDI, RESMİ PROTOKOL İMZALATILDI

Erzincan İliç’te felaketin yaşandığı altın madenini işleten Anagold şirketi, 2016 yılında bölge halkına şikayet, itiraz ve dava açma haklarını kullanmamaları için maddi vaatlerde bulunduğu protokol imzalattı.

“Ekonomik Yer Değiştirme Ve Geçim Kaynakları Destek Protokolü” kapsamında, 1 Eylül 2016 tarihinden önce Erzincan ili İliç ilçesi Sabırlı köyünde ikamet edenlere 40 bin TL yakacak yardımı, 50 bin TL hayvancılık desteği ve 40 bin TL yem desteği olmak üzere toplamda 130 bin TL yardım yapıldı. Bu yardımlar, protokol hükümlerine göre, destek alan köylülerin Anagold ve Alacer Gold Maden AŞ’ye ortak olduğu grup ve bağlı şirketlerin sürdürdüğü ve sürdüreceği madencilikle bağlantılı projeleri onaylaması şartına bağlandı.

YARGIYA GİTMELERİ YASAK

Protokol ile yardım alanların, idari ve/veya adli başvuruda bulunmaları yasaklandı. Bu şartın ihlali durumunda, şirket 130 bin TL’lik yardım miktarını faizi ile birlikte geri isteme hakkına sahip oldu. Güncel kur değerleri üzerinden yapılacak hesaplamada bu tutar 1.5 milyon TL’ye karşılık geliyor.

ŞİRKETİN VERGİ BORÇLARI SİLİNDİ

Anagold Madencilik’in yüzde 80 ortağı olan, ABD Denver, Kanada Toronto merkezli SSR Mining’in 2023 yılı finansal tablolarına göre İliç’teki maden ocağıyla ilgili şirketin Türkiye’de silinen vergi, faiz ve ceza tutarının 7 milyon 218 bin dolar olduğu kaydedildi. Bu rakam, güncel kurla 222 milyon TL’ye tekabül ediyor.

DİRİ FAY HATTI ÜZERİNDE MADENCİLİK FAALİYETİNE İZİN VERİLDİ

MTA’nın, Erzincan İliç’teki Anagold maden sahasının ortasından Ovacık Fay Hattı Munzur Segmenti geçiyor. Ovacık Fayı’nda beklenen depremin yaklaşık olarak 7.4 olacağının tahmin edildiğinden söz edilmişti. Maden tesisinin yakınında bulunan Malatya Fay Hattı’nda ise 7.5 derece büyüklüğünde deprem bekleniyor.

LİÇ SAHASINDA 2022 YILINDA DA KAYMALAR YAŞANDI

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Çevre Yönetim Genel Müdürlüğüne ait resmî belgede yer alan bilgilere göre, Erzincan İliç’te çevre felaketine yol açan Anagold şirketinin işlettiği altın madeni yığın liç sahasında 27.03.2022 tarihinde 1292-1346 katları arasında kayma olayı meydana geldi.

Felaketin gerçekleştiği yığın liç sahasının, çamur olarak akan 4. fazına ait yığın liçi onay belgeleri dönemin Çevre Bakanı Murat Kurum imzasıyla verildi.

Anagold’un resmi internet sitesine göre, yığın liç sahasının fazlarının her biri 8 metre yüksekliğine sahip 8 basamaktan oluşmalıdır. Buna göre hesaplandığında 4 fazda maksimum 32 basamak olması gerekmektedir. Ancak ifadelerde proje şirketinin 36 basamağa kadar çıkma yetkisi verdiği ve kazanın 33. basamaktayken gerçekleştiği iddia edilmiştir. İfade tutanaklarında yer alan iddialar, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının sahanın bu durumunu denetlemediği ve üretim baskısı yaratan bu tasarım değişikliğine onay verdiği şüphesi ile oluşan kazada sorumluluk taşıdığı şüphesi kapsamında ceza soruşturmasına dahil edilmesi gerekliliğini doğurmaktadır.

SORUMLULUK İŞÇİYE, CEZASIZLIK PATRONA

Bilirkişi ön raporunda, söz konusu felaket işçi hatasına indirgendi. Ön bilirkişi raporunda asıl işveren ise organizasyonun sadece denetim pozisyonundaymış gibi bir algı yaratıldı. İşletmede mühendis pozisyonunda çalışan şüpheliler asli kusurlu bulundu.

"ÇEVRE LİSANSI" OYUNU

Erzincan İliç’te Anagold’un işlettiği altın madeninde yaşanan felaket sonrası firmanın çevre izin ve lisansının Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığınca süresiz olarak iptal edildiği açıklandı. Ancak, çevre izin ve lisanslarının süresiz iptal edilmiş olması, maden tesisinin tamamen kapatıldığı anlamına gelmezken, ilerleyen süreçte şirket “geçici faaliyet belgesi” alarak tekrar faaliyete başlayabilir.

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından verilen çevre izninin ve lisansının iptal edilmesine rağmen, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının Anagold’a verdiği 6 işletme ruhsatı iptal edilmedi.

İŞÇİYE BASKI

Kapasitenin üzerinde üretim baskısı da işçilerin üzerine yüklendi. İşçilerin kazançları, ulaşılması zor hedeflere bağlanınca üretim baskısı oluşturuldu. Bağımsız Maden-İş Sendikasının aktarımlarına göre, madende çalışan işçilere baskılar olağan hale gelmiş, sendika değiştirmeleri yönünde zorlamalar yapılmış, işten atma tehditleri sıradanlaşmış, ücretlerden banka promosyonlarının dağıtımına kadar çeşitli zorluklar çıkarılmıştı.