İşçinin tuvalet hakkında bile gözleri var

Zeliş IRMAK

Yerleşik hayatta tuvalet daha ilkel yollarla da olsa çözülebilse de büyük kentlerin kurulmasıyla yeniden sorun haline geldi. Ancak bilimsel kazı ve çalışmalar gösterdi ki milat öncesi tarihlerde tuvalet sistemini çözen uygarlıklar da var. Bugüne gelindiğinde; Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) ve Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ) 2021 raporu gösterdi ki dünyada 3.6 milyar insanın, insanlık onuruna yakışmayan tuvaletler kullanmak zorunda.

21. yüzyılda bir de tuvalete ulaşamayan insanlar var. Pek çok iş yerinde işçiler performans baskısı nedeniyle tuvalet kısıtlamaları ve hatta fiili yasaklarla yüz yüze. Tuvalet konusunda kısıtlamalarla yetinmeyen sermayenin bir diğer icadı ise öne doğru 13 derecelik açıyla eğik tasarlanan klozet.

Bugün tuvalete erişemeyen işçilerin çalışma koşullarını ‘kötü’ diye tarif etmek yetersiz kalıyor. Yakın tarihten kısa örneklerle işçi sınıfının ‘tuvalet eylemleri’ ve isyanına bakalım:

Salcomp Xiaomi: Tuvalet molaları kısıtlanan fabrikada işçiler daha az tuvalete gitsin diye su sebillerinden bardaklar kaldırıldı. Günde yalnızca bir kez, öğle aralarında tuvalete gidebilen işçiler arasında bağırsak, enfeksiyon problemleri yaşanmaya başladı. Birden çok kez tuvalete giden işçilere fabrika yetkilileri ‘Bugün ikinci gidişin’ diye baskı uyguluyordu.

Tuvalet kısıtlamasının kadın işçilerin sağlığı üzerindeki etkileri daha büyüktü; regl dönemlerinde çocuk ya da hasta beziyle çalışmak zorunda kalıyorlardı. İşçiler tüm bu koşullara karşı iş bıraktıklarında patron kapıları kilitleyerek işçilerin dışarı çıkmasını engellemeye çalıştı. Hamile kadın işçilerin dahi tuvalete gitmesine izin verilmedi.

Özak: Sendika hakkı nedeniyle süren direniş sırasında işçilerin tuvalet ihtiyaçları için kullandıkları cami müftülük kararıyla kapatılarak direniş kırılmak istendi.

Renault: Fabrikada bant hızı arttıkça arttı, tuvalet hakkı fiili olarak yasaklandı. Bu nedenle tuvaletini çalıştığı bant başında yapmak zorunda kalan işçi işten atıldı.

Mako: Fabrikada işçiler tuvalet ve su ihtiyacını karşılarken yerlerine bakan yedek eleman uygulaması kaldırıldı, işçiler tuvalete gitmemek için su içemez hale geldi. 2015’teki Metal Fırtına döneminde ise tuvalet kapıları kilitlendi. Direnişteki işçilerden biri isyan ederek tuvaletini genel müdürün odasının önüne yaptı; tuvalet kapıları açıldı.

Çetintaş FND: Tuvaletlerin önüne turnike ve kameralar konuldu, tuvalette “çok zaman” geçirdiği düşünülen işçilerin ücretlerinden kesinti yapıldı.

Mikropor: Tuvalet önlerine sese duyarlı kameralar yerleştirildi. İşçiler, “Her fırsatta dünya çapında olmakla övünüyorlar ama işçinin tuvaletinde bile gözleri var” dedi.

Termikel: İşçilerin tuvalet hakları 5 dakika ile sınırlandı. 5 dakikanın üzeri için ücret kesintisi yapıldı.

OSTİM’de bir metal fabrikası: Tuvalet kağıdı fiyatlarının artması üzerine patron tuvalet kağıdı alımını azalttı. İşçiler temizliklerini suyla yapmak zorunda kaldı. Sonrasını işçiler şöyle anlattı: “Elimizdeki makine yağı popomuza bulaştı. Hepimizin poposunda kabarcıklar oluştu.”

Çağrı merkezi çalışanları: Molalarda ‘tuşlama’ sistemi kullanılıyor. 15 dakikalık 3’er mola hakkı var. Yemek molası 30 dakika. Bunun dışında kalkmak yasak. Kadın işçiler regl günlerinde zorluk yaşıyor.

Enpay: 2015’te direnişi kırmak isteyen patron fabrikada sabahlayan işçilerin soyunma odasındaki suyu kesti. İşçilerse damacanalarla banyo yaparak patronu protesto etti.

İŞÇİNİN İSYAN DUVARI: TUVALETLER

Patronların tuvaletleri gözlemesinin nedeni ise işçiler arasında “haberleşme” alanı olarak kullanılması. Özellikle metal fabrikalarında tuvalet duvarlarına talep yazmak dikkat çeken bir eylem biçimi. İşte birkaç örnek:

‘İŞÇİLERİN TUVALETE GİRİŞLERİNİ TAKİP EDECEĞİZ’

Fabrikalarda tuvalet takibi için büyük oranda turnike sistemi kullanılıyor. Bu iş için özel bir sektör de var. Patronların “Tuvalet giriş çıkışlarını takip edeceğiz” şeklindeki talebine karşılık geliştirilen sistem “personel devam kontrol sistemi” olarak adlandırılıyor. En yaygın yöntem kartlı turnikeler.

Tekstil iş kolunda tuvalet yasakları diğer sektörlere göre daha yaygın. Fabrikalara turnike sistemleri kuran bir mühendis şunları anlatıyor:

“İstanbul’da bir tekstil fabrikasında mola dışında tuvalete giden bir işçi işten atılmıştı. Diğer işçiler de işten atılmamak için ihtiyaçlarını molada gidermeye çalışıyordu. Çay molası zili çaldığında tuvalete koşan işçiler görüyorduk. Üretim müdürü ile patronun tuvalete koşan işçilerle dalga geçtiğine de şahit oldum.”

İş yerlerinde turnikelerin sadece tuvalet önlerine değil, kafeteraya girişine de kurulduğunu söyleyen mühendis; “Özellikle plazalarda departmanlar arası geçişi engellemek için turnikeler kuruluyor. Bu sistemler elektronik, zaman zaman bozulabiliyor. Örneğin kışın eller soğuktan çatladığı için işçinin parmak izi okunamadığında ve benzeri sistemsel hatalarda bile fatura işçiye kesiliyor. Patronlar işçi aleyhine olacak kayıtları saklıyor; ‘fazla mesai’ kayıtlarını siliyor. İş yasasında yapılan performans sistemi değişikliğiyle patronların ‘takip’ uygulaması iyice ayyuka çıktı.”