Gürcistan ‘yabancı etki’ yasası: Hangi yöne gidersek gidelim geri adım
“Gürcistan hükümeti Gürcistan’ın egemenliğini gerçekten önemsemiyor, yabancı bağışçılar ve yardım kuruluşları ya da Gürcü STK eliti de öyle.”
Fotoğraf: Davit Kachkachishvili/AA
Almut ROCHOWANSKİ
Sopiko JAPARİDZE
lefteast.org
Gürcistan’ın kendine özgü siyasi ekonomisinin temelinde büyük bir sorun var. Bu sorun çeyrek yüzyıl öncesine, 2003 Gül Devrimi’ne kadar uzanıyor. Merhum Başkan Edvard Şevardnadze yabancı yardım kuruluşlarına büyük bir hareket alanı tanımıştı, dolayısıyla onun beceriksiz ve yozlaşmış iktidarının sonlarına doğru STK’lar ülkenin siyasi söyleminde çoktan söz sahibi olmuş ve uluslararası bağışçılarla güvene dayalı ilişkiler sürdürmüşlerdi.
Yıllar süren kargaşa ve devletin çöküşünden sonra, fikirleri ve inançları olan Gürcüler toplumlarını şekillendirecek anı yakaladılar. Geniş tabanlı taban hareketlerinden ziyade sosyal girişimciler tarafından yönlendirilse de taze ve enerjik hissediliyordu. Şevardnadze’nin eski adalet bakanı Mikheil Saakaşvili’nin Gül Devrimi’yle görevden alınmasının ardından STK uzmanları hızla üst düzey hükümet görevlerini doldurdu. Ülkenin politika alanı her türlü dış kaynaklı yardıma ve reform deneylerine sonuna kadar açıldı. Bunun arkasındaki hesaplama, net jeopolitik ve maddi faydaların her türlü dezavantajdan çok daha ağır basacağı yönündeydi.
Bunu sürekli yüksek dış yardım akışları izledi ve ikili yardım programları, Dünya Bankası, BM ajansları, irili ufaklı uluslararası kalkınma yardım grupları ve hatta özel Batılı hayırseverler Tiflis’te iyi personelli ofisler açtı. Tüm paralarını harcamak, projelerini uygulamak ve “toplumla istişare ve iş birliği” kutucuğunu işaretlemek için hepsinin yerel STK’lara ihtiyacı vardı. Talep arzı yarattı ve bugün Gürcistan’da 25 binden fazla STK kayıtlı. Gürcü yetkililere göre fonlarının yüzde 90’ı yurtdışından geliyor, ancak bu ortalama, Gürcü STK’ların büyük çoğunluğunun neredeyse hiç yerel fona sahip olmadığını gizliyor. Muhtemelen yerel halktan para isteme fikrini saçma buluyorlar ve eğer bunu deneselerdi, mevcut şekil ve biçimleriyle Gürcülerin desteğini kazanmaları çok zor olurdu.
Yabancı yardım kuruluşları ve onların yerel STK yüklenicileri uzun zamandır kamu politikası ve hizmetlerinin pek çok alanını -eğitim, sağlık, mahkeme reformu, kırsal kalkınma, altyapı vb.- kolonize etmiş durumda.
Pratikte bu durum şöyle gerçekleşiyor: USAID (ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı), Avrupa Komisyonu ya da Dünya Bankası gibi büyük bir kalkınma yardım kuruluşu ya da uluslararası kredi kuruluşu, eğitim reformu için yeni bir model geliştiriyor ve bunu sadece Gürcistan’da değil, tipik olarak bir dizi ülkede uygulamayı planlıyor. Bu modele toplum katılımı görüntüsü vermek için yardım kuruluşu, Gürcü STK’larla günlük ayak işlerini yapmaları için sözleşme yapıyor: Yetkililere, okullara ve öğretmenlere şu ya da bu yeni iş yapma yöntemini tanıtmak ve onları sözde ihtiyaç duydukları yeni beceriler konusunda eğitmek... Bu ya da başka bir noktada hiç kimse öğretmenlere, velilere, öğrencilere ya da genel olarak seçmenlere neye ihtiyaç duyduklarını, ne istediklerini ve işleri nasıl iyileştireceklerini sormuyor. İnsanlar kendilerini dinlenmemiş, görmezden gelinmiş, hor görülmüş ve tüm bu eğitimlerin ulaşması beklenen kriterlere ulaşamadıklarında da yetersiz hissediyorlar.
Bu çalışmaları yürütmeleri için hibe verilen Gürcü STK’lar yerel olabilir, ancak Gürcü nüfusu üzerinde önemli bir güce sahipler. Bu güç, tabandan gelen destekten ziyade Batılı elçiliklere ve kaynaklara erişimlerinden ve bunun sağladığı meşruiyetten geliyor. İşlevsel bir demokraside halk, milletvekillerini ve yürütmeyi kendilerine hizmet etmeleri ve çıkarlarını temsil etmeleri için seçer. Gürcistan’da ise seçilmemiş STK’lar yetkilerini, Gürcistan için politika reformları listeleri hazırlayan ve bunlar için ödeme yapan uluslararası kuruluşlardan alıyor. Yerel STK’lar, hayatlarında bu kadar müdahaleci bir rol oynadıkları vatandaşlara karşı sorumlu olmadıkları için, uyguladıkları projelerin etkilerini dikkate alma konusunda bir teşvikten yoksunlar.
Bu yapı, Gürcistan vatandaşlarının temsil kabiliyetini ve ülkenin egemenlik ve demokrasisini aşındırmış durumda.
YASA SORUNLARI ÇÖZMEK İÇİN DEĞİL
Ancak Gürcistan hükümeti tarafından ikinci kez gündeme getirilen “yabancı etkilerin şeffaflığı” yasa tasarısı, Gürcistan’ın siyasi ekonomisinin kalbinde yer alan bu büyük sorunu ele almıyor. Hatta bu sorunu çözmeye yönelik bile değil. Gürcistan hükümeti Gürcistan’ın egemenliğini gerçekten önemsemiyor, yabancı bağışçılar ve yardım kuruluşları ya da Gürcü STK eliti de öyle.
2012’den bu yana iktidarda olan Gürcü Rüyası partisinin Gürcistan’ın siyasi ekonomisinden tüm yabancı fonları silmek gibi bir niyeti yok. Aksine, dış yardım akışının devam etmesinden ve donör-STK-endüstriyel kompleksin politikalar ve (bir nevi) hizmetler üretmesinden son derece memnunlar.
Gürcistan’da siyaset kutuplaşmış olabilir, ancak Gürcü Rüyası ve muhalefet partilerinin çoğu ideolojilerinde dikkat çekici bir şekilde hemfikir: Hepsi de politikaların (yabancı) uzmanlar tarafından sözde objektif veri ve teknolojiye dayanarak tasarlandığı teknokratik, neoliberal, siyasallıktan arındırılmış yönetişime inanıyor. Kamu hizmetleri piyasaya ne kadar çok devredilebilirse o kadar iyidir.
Bu durum, vergi oranlarının artırılmasını ve artan oranlı vergilendirmeyi yasaklayan ve devlet harcamalarını GSYİH’nin yüzde 30’u ile sınırlandıran dönüm noktası niteliğindeki Özgürlük Yasası’nın akıbeti ile örneklendirilebilir. Saakaşvili tarafından yürürlüğe konulan bu yasa, Gürcü Rüyası’nın iktidarda olduğu 12 yıl boyunca yürürlükten kaldırılmadı ve Gürcistan Uluslararası Şeffaflık Örgütü (Gürcü Rüyası’na karşı protestolara öncülük eden partizan STK’ların en amansız olanı) yasanın yürürlükte kalması için kampanya yürüttü. Bu siyasi kamplar ülkeyi kimin yöneteceği konusunda dişe diş bir mücadele veriyor olabilirler ama sonuçta hepsi aynı şekilde yönetiyor.
Politika oluşturma, yönetişim ve hizmet sunumunun dış yardım bağışçılarına, yerel STK’lara ve piyasaya devredilmeye devam edilmesi Gürcü Rüyası’nın önde gelen kadrolarının işine geliyor. Birçoğu Batı burslarıyla Batı’da (genellikle hukuk veya kamu yönetimi) eğitim görmüş ve kariyerlerine BM ofislerinde, iki taraflı yardım kuruluşlarında ve evet, yerel STK’larda başlamışlardır. Bu kişiler, akademi, tıp, hukuk, bilim ya da girişimciliğin orta sınıf statüsü ya da yaşam tarzı sağlamadığı bir ülkede orta sınıfa (daha doğrusu en üst yüzde 10’luk kesime) en büyük sosyal sıçrama işlevi gören STK-profesyonel-yönetici sektöründen geliyorlar. Gürcü Rüyası’nın liderlerinin özgeçmişleri, yabancı finansmanlı STK sektöründeki en azılı rakiplerinin özgeçmişleriyle hemen hemen aynı.
Bu ekosistemde, insanları ve onların refahını gerçekten önemseyen birilerini bulmak nadirdir. Yerel STK ortamı, bırakın dayanışmayı, iş birliğinden ziyade keskin dirsekleri, kendini tanıtmayı ve tekrarlamayı teşvik eden son derece rekabetçi bir sektör. Birçok sektör profesyoneli için bir STK’da çalışmak yüksek gelir, yurt dışı seyahatleri ve elçilik resepsiyonları gibi avantajlar ve elit kesimin bir parçası olmak için hızlı bir yol.
Eğer Gürcü Rüyası teknokratik, depolitize, bağışçı güdümlü Ersatz-yönetim ve bunun gerektirdiği büyük, yabancı finansmanlı STK sektörünü sürdürmek istiyorsa, Sözde “yabancı ajan” yasasını geçirmek için neden kendi ülkesindeki protestoları ve AB ile ABD'den gelen baskıları göze alıyor?
YASANIN ASIL HEDEFİ KİM?
Çünkü Gürcistan’ın siyasi ekonomisinin kalbinde yer alan bu devasa sorunun temelinde çok daha sınırlı bir başka sorun yatıyor ve bu sorun Gürcistan Rüyası için büyük bir rahatsızlık kaynağı: Yabancı bağışçılardan yıllık milyonlarca dolar/avro bütçe alan, bazıları Mikheil Saakashvili’nin Birleşik Ulusal Hareketi’nin önceki hükümetine yakın olan ve bu konumlarını açıkça partizan siyaset yapmak için kullanan küçük ama güçlü bir STK kliği var. Yaklaşık beş yıldır hükümetin meşruiyetini reddediyor ve devrilmesi çağrısında bulunuyorlar, üstelik bunu sadece seçimlerde muhalefeti destekleyerek yapmıyorlar, ki bu zaten sivil toplum örgütleri için etik kırmızı çizgileri aşan bir durum (hele de yabancı devletler tarafından finanse ediliyorlarsa). Demokratik, anayasal süreçlerin dışında devrimci bir iktidar değişikliği için ajitasyon yapıyorlar. Daha önce teknik bir hükümet olarak iktidara gelmeyi talep ettiler, ancak kimse (kesinlikle Gürcistan seçmeni değil) bu teklifi kabul etmediği için sokak protestolarına giriştiler ve parlamento ve hükümet binalarını bastılar. AB ve ABD’de Gürcü Rüyası liderlerine yaptırım uygulanması ya da seyahat yasağı getirilmesi için lobi yapıyorlar.
Gürcistan’ın ilk olarak 2023 baharında gündeme gelen ve 2.0 versiyonunda “yabancı etki yasası” olarak yeniden adlandırılan “yabancı ajan” yasası, doğrudan iyi finanse edilen STK’ların bu aşırı partizan kümesini hedef alıyor. Gürcü Rüyası’nın bu yasa tasarısını ilk girişimin başarısızlığa uğramasından bir yıl sonra neden tekrar gündeme getirdiğine dair, bazıları diğerlerinden daha barok olan pek çok teori var. Bunlardan biri, Gürcü Rüyası’nın muhalefeti zayıf bulduğu için bu kez bilek güreşini kazanmayı beklediği.
Gürcü Rüyası’nın kendisi tarafından dile getirilen bir diğer neden ise hükümetin geçtiğimiz yıl boyunca Batılı elçilikler ve hibe sağlayıcılarla bir anlaşmaya varmaya çalışması ve böylece bu partizan STK’ları artık finanse etmemeleri ya da özdenetim yoluyla partizan davranışlarını denetlemelerini istemesi. Ancak bu, herkes tarafından olmasa da en azından bazı önemli hibe sağlayıcıları tarafından reddedildi. Batılı diplomatlar kapalı kapılar ardında, finanse ettikleri partizan STK’ların davranışlarının birçok çizgiyi aştığını ve bu konuda bir şeyler yapılması gerektiğini kabul ediyor. Ancak bu konuda ne yapacakları sorulduğunda sinirleniyorlar.
Bu durum Gürcistan sivil toplumunu nereye götürüyor? Hiç şüphesiz daha kötü bir yere. Yabancı fon alan tüm STK’lar daha fazla inceleme ve şüphe ile karşı karşıya kalacak ve ek idari görevler yerine getirmek zorunda bırakılacak. Para cezaları gibi daha kötüsü de gelebilir. Partizan politikalardan uzak duran, bağışçı odaklı değil misyon odaklı olmaya çalışan, gerçek bir dayanışma sergileyen ve vatandaşların temsilciliğine saygı duyan STK’lar, kendilerini hedeflemeyen bir politikanın ortasında kalacaklar. Bu yasanın STK’lara mali şeffaflık dayatacağını, ancak kurumsal sektörün böyle bir yükümlülükle karşı karşıya olmadığını boş verin. Bu yasa Gürcülerin egemenliğini yeniden tesis etmeyecek, vatandaşları yeniden güçlendirmek ve politika yapımını yeniden siyasallaştırmak gibi anlamlı bir anlam taşımayacak. Ve tüm bu sorunlara rağmen, muhtemelen partizan STK’ların havasını söndürmeyecek ya da davranışlarını yumuşatmayacaktır. Bu sadece kör bir araç değil, aynı zamanda kötü bir araç.
Hem hükümetin hem de muhalefetin çılgınca sahte vatanseverlik iddiaları, her iki tarafın da ortalama Gürcülere gerçek demokratik güçlendirme ya da yaşamlarını iyileştirme umudu açısından ne kadar az şey sunabileceğini yalanlıyor. Bir yazar hemşireler sendikasının üyeleriyle bir araya geldiğinde, onların ruh hali şiddetli söylem ve kriz duygusundan etkilenmemişti. Bu kadınlar işleriyle, patronlarıyla ve sağlık bakanıyla yaşadıkları çatışmalarla meşguldü. Yerel yetkililerin, kalan birkaç kamu hastanesinden biri olan kliniklerini nasıl yavaş yavaş yok ettiğine dair endişelerini dile getirdiler.
Uluslararası bağışçıların ve kredi verenlerin, hükümetle yakın iş birliği içinde, uzmanlıklarını ve ne yapılmasını istediklerini sormak bir yana, kendilerine bilgi vermeden toplumlarını ve geçim kaynaklarını nasıl dönüştürdüklerini anlamaya çalışıyorlar.
Dünya Bankası neden hastanemizin bir kanadını rehabilite etsin ki? Hastanemizin bunu kendi başına yapabilecek bütçesi vardı, ancak şimdi o paranın ne olduğunu bilmiyoruz. Bütçelerin nasıl harcandığı ya da kararların nasıl alındığı bize söylenmiyor. Kovid sırasında bize ihtiyaç duyduklarında, bize yeri doldurulamaz deniyordu. Şimdi ise tek kullanımlık olduk.
Son toplantıda sendika üyeleri yabancı etki yasasına çok az ilgi gösterdiler, pek umursamadılar ve sendikanın bu konuda şu ya da bu şekilde bir tavır almasını istemediler. Sendika aktivistlerinin ne yasaya karşı protestolara katılacağını ne de yasanın kabul edilmesini destekleyeceğini duymaktan memnun oldular. Bunun bir Rus yasası olduğuna dair söylentiler duymuşlardı ve bunu araştırmaya karar verdiler ve rahatlatıcı bir şekilde böyle bir şey olmadığını gördüler.
Bu yazının yazıldığı sırada kriz şiddete dönüşmüş durumda. Çevik kuvvet polisi Tiflis’teki hükümet karşıtı göstericilere karşı tazyikli su, biber gazı ve dayak kullanıyor. Morlukların ve kan çanağına dönmüş gözlerin fotoğrafları sosyal medyayı dolduruyor. Geçtiğimiz haftalarda, siyasi iklim ve kamusal söylem yeni dibe vurdu ve bu da bir şey söylüyor. Gürcistan’ın kamusal meydanı yalan, histeri ve manipülasyona boğulmuş durumda. Bu da Gürcistan’ı demokrasiyi geri kazanmaktan ve ilerici bir siyaset inşa etmekten daha da uzaklaştırıyor. Düşünceli ve ağırbaşlı bir Gürcü gözlemci tarafından ifade edildiği üzere, “hangi yöne gidersek gidelim bir adım geri atmış olacağız” duygusu var.
GERÇEKTEN BİR RUS YASASI MI?
Her ne kadar sinir bozucu ve sıkıcı olsa da, bu durumun etrafında dönen yalanları ve manipülasyonları kesip atmak zorundayız ki rasyonel bir konuşmayı yeniden başlatabilelim. Yabancı bağışçıların Gürcistan kamuoyuna, yabancı paraya bağlı yabancı etkisi diye bir şey olmadığını, bağışçıların sadece “canlı bir sivil toplumu” desteklemek istediklerini ve STK’lara ne yapmaları gerektiğini söylemeyi asla ve asla hayal etmediklerini açık bir yüz ifadesiyle anlattıklarını görmek sinir bozucu. STK’ların hibe almak için nasıl başvurduklarını ve rekabet ettiklerini biraz olsun bilen herkes, bağışçıların hangi tür kuruluşlara, ne tür çalışmalara ve ne tür konulara fon vereceklerine dair son derece spesifik kurallar koyduklarını bilir ve bu, yazılı olmayan kuralların ve gizli önyargıların hibe alanların seçimini belirlemesinden önce gelir.
Gürcistan’daki aktivistler kendilerinden ne beklendiğini ve hangi davranışların cezalandırılıp ödüllendirildiğini çok iyi biliyorlar: Facebook’ta hükümeti eleştirmek, toplum içinde insanlara yardım etmekten daha fazla hibe almanızı sağlayacaktır. Birkaç yıl önce, Batılı bağışçılar Gürcü Rüyası’nı değerli bir müttefik olarak gördüklerinde, Gürcü aktivistlere onları eleştirmeyi bırakmalarını söylerlerdi. Şimdi ise aktivistlerden Gürcü Rüyası aleyhinde konuşmalarını istiyorlar. Bağışçılar aktivistlerin sosyal medya profillerini bile izliyor ve yanlış şeyler paylaşmanın sonuçları olabiliyor.
“Rus yasası” lakabının tiz bir şekilde kullanılması, Gürcü aktivistler, muhalif politikacılar ve Batılı yetkililer tarafından bolca kullanılan bir başka alaycı manipülasyon. Bize yasa taslağının Kremlin’den kopyalandığı (doğruluk kontrolü: değil) ve Gürcistan’ı Rusya’ya dönüştüreceği ve/veya Avrupa entegrasyonu yolundan çıkaracağı söyleniyor. Ancak bu yasa özellikle ve sadece Gürcistan’a özgü siyasi gerçeklerin bir belirtisi. Gürcistan 2024 yılında, yabancı ajan yasasını kabul ettiği 2012 yılındaki Rusya’ya hiç benzemiyor; ne siyasi açıdan, ne uluslararası ittifaklar açısından, ne demokrasi ve hukukun üstünlüğü açısından, ne de STK’ların oynadığı rol açısından... Rusya’nın “yabancı ajan” yasasının amaçları Gürcistan’ın yasa tasarısının amaçlarına hiç benzemiyordu.
Gürcü Rüyası ve kurucusu milyarder Bidzina Ivanishvili’nin tamamen Kremlin’in emrinde Rus kuklaları olduğu ve bu yasayı Putin istediği için çıkardıkları iddiaları ise daha da saçma. Aynı mantıkla Putin, Gürcü Rüyası’na da on yılı aşkın bir süredir AB entegrasyonu peşinde koşması, Avrupa-Atlantik entegrasyonunu anayasaya koyması, reform kriterlerinde diğer adaylardan daha yüksek puan alması ve AB adayı statüsü kazanması talimatını vermiş olmalı. Ancak “Rus yasası” hakkındaki bu sürekli feryat, Gürcistan halkının korkuları ve kızgınlıklarının yanı sıra Gürcistan’ın Batılı ortaklarının jeopolitik idée fixe’lerine de (takıntılarına) oynuyor.
EYLEMLERDEKİ AB BAYRAKLARI
Ancak en alaycı ve tehlikeli oyun, bu yasayı Gürcistan’ın AB’ye katılım sürecine bağlamaktır. Uzaktaki Batılı gözlemciler Gürcülerin “canlı sivil toplumları” için ayağa kalkmalarından dolayı gözyaşlarına boğulurken, sahadaki protestocular hiç çekinmeden STK’ları savunmak için sokaklarda olmadıklarını ve aslında onları pek de umursamadıklarını söylüyorlar. Bu vox pop izlenimler, Gürcülerin STK’lara olan güveninin düşük olduğunu gösteren yıllardır yapılan anketlerle de destekleniyor. Bunun yerine insanlar sokaklara dökülüyor çünkü kendilerine bunun Gürcistan’ın AB’deki geleceği için bir kırılma anı olduğu söyleniyor.
Gürcistan’ın AB üyeliği arzusu, Gürcü siyaseti ve kültüründeki tüm sinirlerin en çiğidir. Otuz yıllık Sovyet sonrası yoksullaşma, kısa kesilen hayatlar, acı ve travma, kronik stres, güvensizlik ve aşağılanmanın ardından AB üyeliği fikri pek çok Gürcü için eskatolojik bir proje haline geldi: uzun ve haksız acı ve fedakarlıkların ardından kurtuluş vaadini temsil ediyor. AB sadece maddi refah, güvenlik, saygınlık, rahatlık gibi hayallerin gerçekleşmesi değil, aynı zamanda Gürcülerin doğuştan gelen “Avrupalılıklarının”, özel oluşlarının, “Asyalı” komşularına kıyasla kültürel üstünlüklerinin tanınması anlamına geliyor.
Öte yandan, AB bayraklarıyla sokağa çıkan pek çok Gürcü’nün daha az metafizik ve daha dünyevi kaygıları var: son anketlerde Gürcüler AB’ye katılmak istemelerinin bir numaralı nedeni olarak göç etme fırsatını gösteriyor. Gerçekten de Gürcüler “ayaklarıyla oy veriyorlar”. Sadece 2021 ve 2022’de nüfusun yüzde 5’inden fazlası, çoğu Avrupa’daki acımasız gölge işgücü piyasalarına olmak üzere, ülkeyi terk etti.
Ancak ister manevi kurtuluş, ister kıt maddi fırsatlar olsun, AB üyeliği ihtimali Gürcüler için varoluşsal bir şeyi temsil ediyor. Bu durum muhalefetin, yandaş STK’ların ve onların Batılı bağışçılarının “yabancı nüfuz yasası” krizini Gürcülerin parlak geleceği için umutsuz, destansı bir savaşa dönüştürmelerine olanak sağladı. En kötüsü ve en sorumsuzca olanı ise AB yetkililerinin de buna katılması ve böyle bir yasanın “AB normları ve değerleri” ile bağdaşmadığını birbiri ardına tekrarlamaları oldu. “Normlar ve değerler”, STK finansmanının düzenlenmesini yasaklamayan gerçek AB yasalarının aksine, uygun bir şekilde belirsizdir. Son olarak bir AB sözcüsü, yasanın kabul edilmesinin AB’nin “değer ve beklentilerine” aykırı olacağını ifade ederek kale direklerini her zamankinden daha belirsiz bir alana taşıdı. Objektif ve meritokratik olduğu varsayılan AB katılım süreci keyfi ve can sıkıcı bir hal almıştır.
AB yetkililerinin Gürcistan’ın katılım sürecini raydan çıkarmakla tehdit etmeleri yakışıksız bir şantaj gibi geliyor. Esasen, herhangi bir hükümetin yabancı bağışçıların aşırı partizan STK’ları finanse etme nedenlerine ilişkin artan şüphesi, hükümeti artan tehditler yoluyla bu tür fonlara izin vermeye devam etmeye zorlayarak körüklenecektir. Bu, sonu çok karanlık olabilecek bir tavuk oyunudur. Cephelerin sertleştiği ve insanların varoluşsal korkularının manipüle edildiği bu koşullarda, bu yasa tasarısına yol açan onlarca yıllık sorunlar ve yasanın etkinliği ve uygunluğu hakkında samimi bir tartışma artık mümkün değildir.
Çeviri: Dış Haberler Servisi
