Nedir? | Fazla mesai nedir?

Sinan CEVİZ

4857 sayılı İş Kanunu’nda çalışma süreleri belirlenmiştir. Yasaya göre çalışma süresi haftada 45 saattir. Bu süre çalışma günlerine eşit şekilde bölünebilir. Çalışma günleri 6 günden daha az şekilde ele alınacaksa ona göre çalışılan günlere bölünür.

İşçilerin yasalarca belirlenmiş çalışma sürelerinin üzerinde çalışmasına fazla çalışma-fazla mesai denir. Mesela bir işçi 45 saatlik haftalık çalışma süresi yerine 50 saat çalışmış ise bu 5 saatlik kısma fazla mesai denir.

Fazla çalışma ile fazla süreli çalışma birbirinden ayrıdır. Fazla süreli çalışma işçilerin iş sözleşmesi gereği haftalık 45 saatten az çalışması hallerinde, iş yerinin normal şartlar altında belirlediği çalışma saatinden daha fazla çalışmasına denir. Örneğin haftalık 30 saat çalışan bir işçi çalışma süresi aşıldığında, -örneğin 40 saat çalıştığında- fazla süreli çalışma diye ifade edilir.

Çalışma süreleri de diğer temel haklar gibi uzun mücadelelerle günümüzdeki hallerini almıştır. OECD ülkeleri içerisinde haftalık 60 saatten fazla çalıştırılanların oranı en fazla Türkiye’de. Bazı ülkelerde yasa ile belirlenen çalışma süreleri ülkemizden daha düşüktür. Örneğin Fransa’da haftalık çalışma süresi 35, Almanya’da ise 40 saattir.

BİR İŞÇİ AYDA/YILDA NE KADAR FAZLA MESAİ YAPAR?

İş Kanunu’nun 41. maddesinde fazla mesailer sınırlandırılmıştır. Buna göre bir işçi bir yılda 270 saatten fazla çalıştırılamaz. Bu süre aylık 22.5 saate denk gelmektedir. Günlük olarak da işçiler 11 saatten fazla çalıştırılamazlar. Bu süreye dinlenme zamanları dahil değildir. Bu süreler ise yapılan sözleşmelerle artırılamaz.

FAZLA MESAİ ÜCRETLERİ NASIL HESAPLANIR?

İşçilerin en çok gasbedilen haklarından biri de fazla mesai ücretleridir. Fazla mesailerde yasal sürelerin aşılması gibi hak ihlallerinin yanı sıra hak edilen ücretlerin ödenmemesi gibi yasa dışı yöntemler iş yerlerinde sıkça karşılaşılan uygulamalardır.

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinde fazla mesai ücreti düzenlenmiştir. Buna göre fazla olarak yapılan çalışmanın her 1 saati, saatlik ücretin yüzde 50 daha fazlası şeklinde ödenir.

Brüt ücreti 25 bin lira olan bir işçi örneğini ele alırsak fazla mesai ücreti aşağıdaki gibi olacaktır.

Brüt ücret 25000/225 = 56.250

10 saat fazla mesai yapıldığını kabul edersek

10x56.250x1.5 = 843.75 TL

Fazla mesainin resmi tatil günlerinde, bayramlarda yapılması durumunda ise işçilere bir yevmiye fazladan ödenir. Yani çalıştığı gün için bir yevmiye hakkıdır ve ikinci yevmiyeyi de bayram mesaisi nedeni ile alır.

Yasal olarak fazla çalışma süreleri artırılmasa da fazla mesai ücretleri toplu iş sözleşmesi ile arttırılabilir. Sendikalı birçok iş yerinde fazla mesai ücretleri yüzde 50 ve üzerindedir. Örneğin yüzde 100, yüzde 150 ile fazla mesailerin hesaplandığı sözleşmeler vardır. Bu nedenle de işçilerin sendikalı olması fazla mesai ücretlerinde de daha ileri haklar elde etmelerini sağlar.

KİMLERE FAZLA MESAİ YAPTIRILAMAZ?

Bazı iş kollarında işçilere fazla mesai yaptırılamaz. Örneğin yeraltı maden işlerinde çalışan işçilerin fazla mesaiye bırakılması yasalara aykırıdır. Yönetmeliğe göre maden ocakları, kablo döşenmesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer veya su altında çalışılacak yerlerde fazla mesai yapılamaz.

Ayrıca gebelik hallerinde de işçiler fazla mesaiye bırakılmaz. 18 yaşını tamamlamamış sigortalılar, yeni doğum yapanlar, 20.00 ila 06.00 arasında çalışanlara fazla mesai yaptırılamaz.

FAZLA MESAİ ÜCRETİ ÖDENMEYEN İŞÇİNİN YASAL HAKLARI NELERDİR?

Fazla çalışma diğer temel haklar gibi kurallara bağlanmıştır ve bunun patronlar tarafından istismar edilmesi ve yasalara uyulmaması halinde işçiler iş durdurma hakkına sahiptirler. İşçilerin fazla mesai ücretlerinin 20 gün boyunca ödenmemesi halinde çalışmaktan kaçınma hakkı vardır.

Ayrıca işçiler yargı yolu ile de haklarını talep edebilirler. Burada dikkat edilmesi gereken şey ise işçi alacaklarında dava süresinin geriye dönük 5 yıl ile sınırlı olmasıdır.

Öte yandan fabrika ve iş yerlerinde en can sıkıcı konulardan biri zorla fazla mesaiye bırakılmaktır. İşçilerin yaşamlarını dikkate almayan patronlar bireysel sözleşmeler aracılığıyla işçileri zorla mesaiye bırakmaktadır. Oysa yasa gereği işçi ve patronun karşılıklı anlaşması ile fazla mesai hükümleri uygulanır. Yani işçiler rızaları olmadan fazla mesaiye bırakılamaz. Sendika olmayan iş yerlerinde ise patronlar işçilere yıllık veya 6 aylık evraklar imzalatarak bu izinleri almaktadır.

Yasa açısından altını çizmek gerekirse fazla mesai zorunlu değildir ve işçinin onayı gerekmektedir.