Engels Darwinci evrim teorisi hakkında ne düşünüyor?

Kaan BİÇİCİ

Charles Darwin’in 1859’da yayımlanan “Türlerin Kökeni” adlı eseri doğa bilimleri ve toplumsal bilimlerde dikkat çekmişti. Bilimsel ve felsefi gelişmeleri yakından takip eden Marx ve Engels’in de. Darwin'in evrim teorisi, canlıların doğal seleksiyon yoluyla yaşar kalma mücadelesi içinde evrildiğini savunarak, türlerin değişebilirliğini ve adaptasyonunu bilimsel bir temele oturtuyordu. “Canlıların değişimine” dair başkaca fikirler olsa da Darwin bilimsel bir mekanizma öneriyor, evrim teorisinde devrimsel bir anı temsil ediyordu. Marx ve Engels'in dikkatini çekmiş bu görüşler, onların diyalektik ve tarihsel materyalizm anlayışlarına katkıda bulunuyordu.

Marx, Darwin'in evrim teorisini büyük bir heyecanla karşılamış, kendi tarihsel gelişim yasalarının doğal dünyadaki paraleli olarak görmüştü. Darwin'in biyolojik evrimdeki devrim niteliğindeki bulguları, Marx'ın insan toplumlarının tarihsel evrimine dair materyalist yaklaşımını destekler nitelikteydi. Ancak eleştirisiz bir kabul değildi bu. Özellikle Engels, Darwin'in teorisinin rekabete dair yaptığı öze vurguyu ve Malthus'un nüfus teorisiyle olan bağlantılarını eleştirecekti. Engels’in dikkat çektiği noktalarla kendini gösteren “sosyal Darwinizmi” 1879’da Oscar Scmidth ortaya atacaktı.

Petersburg'daki Topçu Okulu'nda yüksek matematik profesörü olan Lavrov’un “Sosyalizm ve Varolma Savaşımı” başlıklı yazısı da Engels’in dikkatini çekecekti. Lavrov gençliğinde Narodniklerin erken devrimci örgütü "Toprak ve Özgürlük"e katılmış, sürgüne gönderilmişti. Sürgünden sonra I. Enternasyonal’e katılarak Marx ve Engels’le tanışmış, kendini Marksist olarak ilan etmişti. Ancak öznel bireyin etik fikirlerinin öncel olduğunu savunduğu "psikolojik yöntemi" sebebiyle sıkça eleştirildi. Engels’in de cevap vereceği makalesinde evrimi düşüncenin evrimi olarak ele almış, Darwinci evrimi bir bütün olarak kabul etmişti

Engels, 1875’te Lavrov'a yazdığı mektupta “yaşar kalma mücadelesi” ve doğal seleksiyon kavramlarının, burjuva ekonomisinin ve Hobbes'un savaş teorisinin doğaya aktarılmasından oldukça etkilendiğini öne sürüyor. Engels’e göre bu kavramların insan toplumuna geri uygulanması yüzeyseldi ve sosyalist devrimin gerekliliğini göz ardı ediyordu. Engels, insan toplumunun farkının üretici olması olduğunu, bu nedenle toplumsal gelişimin farklı dinamiklere sahip olduğunu bu mektubunda vurguluyor. Bunu da kendisinin özgün, alaycı retoriğiyle yapıyor. Engels'in mektubu, Marksist düşüncenin doğa bilimleriyle olan ilişkisini de ortaya koyduğundan çevirisini sizlere sunuyoruz: 

KAPİTALİZM ÜRETİCİ GÜÇLERİ SÜREKLİ YIKIMA UĞRATIYORSA "VAROLMA MÜCADELESİ"NİN NE ANLAMI KALIR?

Sevgili Bay Lavrov

Almanya'ya yaptığım bir gezinin dönüşünden sonra nihayet makalenize ulaştım ve büyük ilgiyle okudum. Daha özlü konuşmamı sağladığından Almanca olarak yazdığım gözlemlerim şunlardır:

1-    Darwinci öğretinin evrim teorisini kabul ediyorum, ancak Darwin'in kanıtlama yöntemini yeni keşfedilen bir gerçeğin ilk, geçici ve eksik ifadesi olarak alıyorum. Darwin'den önce, şimdi her yerde yaşar kalma mücadelesini gören aynı kişiler organik doğadaki iş birliğini vurguluyorlardı. Liebig'in özellikle vurguladığı gibi; bitki alemi hayvan alemine oksijen ve besin sağlarken, hayvan alemi de bitki alemine karbondioksit ve gübre sağlıyor. Her iki anlayış belirli bir haklılığa sahiptir, ancak her biri diğeri kadar tek taraflı ve dardır. Doğal bedenlerin etkileşimi -canlı ya da cansız- uyum ve çarpışmayı, mücadele ve iş birliğini içerir. Bu nedenle, kendine “doğal bilimci” diyen birisi, tarihsel gelişimin tüm çeşitli zenginliğini, doğa alanında bile “Tuz tanesi kadar alınması gereken” “yaşar kalma mücadelesi” gibi tek taraflı ve yetersiz bir ifadeye indirgerse, bu işlem kendi kendini mahkum etmiş olur.

2-    Alıntıladığınız üç Darwinciden yalnızca Hellwald anılmaya değer görünüyor. Seidlitz en iyi ihtimalle küçük bir ışık; Robert Byr ise şu anda By Land and Sea'de kitabı yayımlanan bir romancı. Tam onun safsataları için bir yer.

3-    Yaklaşım yönteminizin psikolojik bir yöntem olduğunu söyleyebilirim, önemli yerlerini reddetmesem de ben farklı bir yöntem seçerdim. Her birimiz, bulunduğumuz entelektüel ortamdan büyük ölçüde etkileniriz. Benden daha iyi tanıdığınız Rusya ve duygusal bağa, ahlaki duygulara hitap eden bir propagandist dergi için sizin yönteminiz muhtemelen daha iyi bir yöntemdir. Yanlış duygusallığın büyük zarar verdiği Almanya için bu uygun olmazdı ve çarpıtılırdı. İhtiyacımız olan -en azından başlangıçta- sevgiden ziyade nefrettir ve Alman idealizminin son kalıntılarından kurtularak maddi gerçekleri tarihsel haklarına yerleştirmektir. Bu nedenle, bu burjuva Darwinistlerin şöyle hakkından geleceğim:

Darwinci yaşar kalma mücadelesi teorisinin kendisi, Hobbes'un herkesin herkesle savaşı teorisinin ve Malthusçu nüfus teorisinin burjuva ekonomik rekabet teorisiyle birlikte toplumdan canlı doğaya aktarılmasından ibarettir. Bu başarıldıktan sonra aynı teoriler organik doğadan tarihe geri aktarılır ve insan toplumunun ebedi yasaları olarak geçerlilikleri kanıtlanmış gibi ilan edilir. Bu işlemin çocukça olduğu açıktır. Ama daha fazla incelemek isteseydim, onların öncelikli olarak kötü ekonomistler, ardındansa kötü doğa bilimcileri ve kötü filozoflar olduklarını gösterirdim.

4-    İnsan ve hayvan toplulukları arasındaki temel fark; hayvanların en fazla toplayıcı, insanların ise üretici olmasıdır. Bu tek ama temel fark dahi hayvan toplumlarının yasalarını basitçe insan toplumlarına aktarmayı imkansız kılar. Sizin de belirttiğiniz gibi, “İnsan sadece yaşar kalma mücadelesinde değil, aynı zamanda haz ve hazların artırılması için mücadele etti... Daha yüksek zevkler uğruna daha düşük hazlardan vazgeçmeye hazırdı.” Bu konuda sizin daha ileri sonuçlarınızı tartışmadan, kendi öncüllerimden çıkardığım daha ileri sonuçlar şunlardır:

-İnsan üretimi belirli bir aşamasında -bir süreliğine sadece bir azınlık için üretilse bile- lüksleri de üretecek bir seviyeye ulaşır. Bu nedenle, yaşar kalma mücadelesi -bu kategoriyi burada geçici olarak geçerli kabul edersek- hazlar için bir mücadeleye dönüşür. Artık sadece yaşar kalma araçları için değil, gelişim araçları için de bir mücadele olur. Bu aşamada hayvanlar aleminin kategorileri artık uygulanabilir değildir. Lakin şimdiki gibi, kapitalist toplumun gerçek üreticilerini varoluş ve gelişme araçlarından uzak tutan kapitalist üretim; tüketebileceğinden çok daha fazla varoluş ve gelişme aracı üretiyorsa, her on yılda bir yalnızca ürün yığınlarını değil, üretici güçleri de yıkma noktasına erişen bu üretimi -kendi yaşam yasası gereği- sürekli olarak artırmaya zorluyorsa “varolma mücadelesinden” söz etmenin ne anlamı kalır ki? O zaman yaşar kalma mücadelesi şundan ibarettir: Üretici sınıfın, üretimin ve dağıtımın kontrolünü şimdiye kadar ona emanet edilen ancak artık buna muktedir olmayan sınıfın elinden almasıdır. Bu ise sosyalist devrimdir.

Bu arada belirtmek gerekir ki, geçmiş tarihin bir dizi sınıf mücadelesi olarak ele alınması, aynı tarihin “varoluş mücadelesi ”nin biraz değişmiş bir versiyonu olarak kavranmasının tüm yüzeyselliğini ortaya çıkarmaya yeterlidir. Bu nedenle, bu sahte doğa bilimcilere asla böyle bir taviz vermem. 

5-    Aynı nedenle, temelde doğru olan ifadenizi farklı bir şekilde formüle ederdim: “Mücadeleyi hafifletmenin bir aracı olarak dayanışma fikrinin; nihayetinde tüm insanlığı kucaklayacak bir noktaya kadar genişleyebileceği ve dünyanın geri kalan mineraller, sebzeler ve hayvanlarla dayanışmış bir kardeşler toplumu olarak karşı karşıya gelebileceği”

6-    Öte yandan, herkesin herkesle savaşının insan gelişiminin ilk aşaması olduğu konusunda sizinle aynı fikirde değilim. Bence toplumsal içgüdü, insanın maymundan evrimi için en önemli kaldıraçlardan biriydi. İlk insanlar sosyal olarak yaşamalıydılar ve görebildiğimiz kadarıyla bu böyle.

…

17 Kasım. Mektubum kesintiye uğradı ve size göndermek üzere yeniden ele alıyorum. Gözlemlerimin özden çok biçime, yaklaşım yönteminize ilişkin olduğunu göreceksiniz. Umarım yeterince açık bulursunuz. Bunları aceleyle yazdım ve tekrar okuduğumda birçok kelimeyi değiştirmek istiyorum, ancak el yazmasını okunaksız hale getirmekten korkuyorum.

Samimi selamlarımla,
F. ENGELS