Ücretsiz izin nedir?

Sinan CEVİZ

Ücretsiz izin, işçinin iş sözleşmesi devam etmesine rağmen ‘Çalışmayıp ücret almaması’ şeklinde özetlenebilir. Ücretsiz izin işçi tarafından talep edilebilir, belirli koşullar çerçevesinde patron tarafından da uygulanabilir. Ücretsiz izin için yazılı başvuru yapılması gerekir.

Ücretsiz izin kullanma şartları nelerdir?

İşçiler “Evlilik, yakın birinin vefatı, seyahat, mazeret izinleri, evlat edinme, doğum” gibi nedenlerle ücretsiz izin için başvuru yapabilir. Özellikle toplu iş sözleşmesinin uygulandığı iş yerlerinde birçok halde ücretsiz izin hakkı tanımlanmıştır. Sendikalı iş yerlerinde işçilerin askerlik hallerinden yargılanmaları durumuna kadar birçok noktada ücretsiz izin hakkının tanımlandığı sözleşmeler mevcuttur.

Patron keyfi şekilde işçiyi ücretsiz izne çıkarabilir mi?

Gerçek anlamıyla patronlar işçileri keyfi anlamda ücretsiz izne çıkaramazlar. Ancak gerek kapitalist sistemin işleyişi gerekse İş Kanunu’ndaki boşluklar bu konuda da patronlara alan açar. Toplu olarak veya tek tek işçilerin ücretsiz izne çıkarılabilmesi için işçilerin onayının alınması gerekmektedir. Ancak; ülkede daha önce de deneyimlenen pandemi dönemlerinde ya da ‘İş yerinde daralma, üretim azalması’ gibi gerekçelerle patronlara ücretsiz izin uygulama hakkı verilmiştir. Bu ise çoğu zaman işçilerin haklarının açık şekilde ihlal edilmesi şeklinde karşılık bulur.

Ücretsiz izin süreleri ne kadardır?

Normal koşullarda patronların toplu uygulamalarında ücretsiz izin en fazla 3 ay şeklinde sınırlandırılmıştır. Ancak yine pandemi döneminden örnek verirsek, ücretsiz izin süresinin bir yılı aştığı hatırlanacaktır.

Öte yandan İş Kanunu, ücretsiz izin sürelerini belirlemiştir. Örneğin; kadın işçiye, analık izninin bitiminden itibaren isteği halinde altı aya kadar ücretsiz izin verilir. Kadın ve erkeğe çocuğun yetiştirilmesi için ücretsiz izin sağlanır. Talepler doğrultusunda ilk doğum için 60 gün ücretsiz izin kullanılır. İkinci doğumda ise bu süre 120 gün olacak şekilde düzenlenmiştir. Diğer doğumlarda ise en fazla 180 gündür. Çoğul doğumlarda 30 gün daha eklenebilir.

Ücretsiz izin kıdemden sayılır mı?

Fiilen iş akdinin askıya alınması olarak uygulanan ücretsiz izin süresi kıdem günlerine dahil edilmez. Fiilen çalışılmadığı süre, işçinin ve patronların karşılıklı borçlarının askıya alınması anlamına gelmektedir ve bu nedenle kıdem hakkına ücretsiz izin günleri dahil edilmez.

Ancak toplu iş sözleşmelerinde yer alacak “Zorunlu ya da değil işçilerin ücretsiz izinde olduğu süreler kıdem gün sayısına eklenebilir” gibi bir ifade ile bunun bir hak olması sağlanabilir.

Ücretsiz izne çıkarılan işçinin hakları nelerdir?

Öncelikle işçilerin en temel hakkı, rızalarının alınmasıdır. Bu hak patronların işçileri zorla ücretsiz izne çıkaramayacağı anlamına gelir. Bu hakkın ihlal edilmesi durumunda işçiler Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı müfettişlerine başvurabilir. Ayrıca mağduriyetlerin giderilmesi için iş mahkemelerine dava açabilir.

Hak ihlallerine karşı en etkili yöntemlerden biri ise işçilerin sendikalaşarak toplu iş sözleşmesi ile haklarını belirlemesidir. Çünkü İş Kanunu işçinin rızası olmadan ücretsiz izin dayatılamayacağını belirtse de pandemi gibi hallerde veya iş daralması gerekçesi ile çeşitli durumlarda işçiler zorla ücretsiz izne çıkarılabilir ve maddi olarak zarara uğratılabilir. Tüm bu hallerde işçilerin mağduriyetlerinin önlenmesi için toplu iş sözleşmesinin yapılması gereklidir. Kısaca işçilerin tüm haklarında olduğu gibi bu hakkın kullanımında da mahkemelerden daha etkili yöntem örgütlü olmalarıdır.