Reks Sinemasının yıkımı | Kent belleğinin kaybı

Şeyma AKCAN
İstanbul

Reks Sinemasının yıkım kararı İstanbul 5 Numaralı Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylandı. Kurul sinema binasının kültür varlığı olarak tescillenmesi için bir neden olmadığını, dolayısıyla tescil başvurusunun kabul edilmediğini ve binanın yıkılabileceğini belirtiyor. Konuyla ilgili TMMOB Şehir Plancıları Odası İstanbul Şubesi, Evrensel Yazarı Doç. Dr. T. Gül Köksal ve Doç. Dr. Pınar Giritlioğlu gazetemizle görüşlerini paylaştı.

Kültür mekanlarının korunmasının kent belleği açısından önemini vurgulayan Giritlioğlu, “Rexx Sineması Kadıköy’ün kültür mirasının ve belleğinin bir parçası. Bu nedenle onun korunması da o belleğin korunmasının bir parçası. O yüzden yerinde kalması önemli” dedi.

‘TESCİL BAŞVURUSU NEDENLERİYLE RET GEREKÇELERİ UYUMSUZ’

Yapının yıkım kararı hakkında tescil başvurusunda belirtilen nedenler ile kurul tarafından reddedilme gerekçeleri arasındaki uyumsuzluğun araştırılmasının gerekli olduğunu belirten TMMOB Şehir Plancıları Odası İstanbul Şubesi kararı şu şekilde değerlendirdi: “REXX Sineması, Kadıköy’de 1962 yılında hizmete başlamış bir kültür mekanıdır. Koruma Bölge Kurulu tarafından kültür varlığı olarak tescillenmesi için bir neden olmadığı belirtilmiştir. Burada dikkat edilmesi gereken öncelikle kültür politikalarının oluşumu uygulanması ve kentsel koruma ile ilişki kurabilmesidir. Koruma kurullarının kültür varlıklarını tespit ve tescilleri belirli kısıtlar çerçevesinde gerçekleşmektedir.”

Bu kararı kültür mekanlarının korunması üzerine gelen yeni bir darbe ve kent belleği açısından bir kayıp olarak niteleyen Şube sekretaryası, “Sinema yapısı 1960 yıllarının mimari anlayışının bir örneği, işlevi sebebi ile kentin kültürel hafızasında bir iz ve 2 sokağın kesişiminde yer alarak kentin fiziksel yapısı açısından bir araya gelme mekanıdır” hatırlatmasında bulundu.

KENT TARİHİNİN FİZİKİ TANIKLARI

Kültür mekanlarının kent tarihinin fiziki tanıkları olduğunu vurgulayan sekretarya, “Mekan, tarihi dönemler arası alanda yaşayan insanlara geçmiş ve günümüz arasında kesit sunar. Sinema yapısının geçmişi araştırıldığında alanda önceden de tiyatro yapısının yer aldığı sonrasında sinema yapısının inşa edildiği görülmektedir” dedi.

Kültür mekanlarının neden korunması gerektiğine ilişkin ise şunları ekledi: “Günümüzde bu yapının yıkılarak yerine farklı mimari özelliklerde ve bu amaç dışında kente hizmet edecek bir yapı yapılmasının tarihi sürekliliğin kaybedilmesine toplumun hafızasından kültürel bir desenin silinmesine yol açacağı açıktır. Yıkım kararının aksine alanda tarihi süreçteki kültürel mekan özelliğinin vurgulanacağı işlevlerin devam etmesi önem arz etmektedir. Örneğin sinema alanından önce burası tiyatro alanı iken Afife Jale ilk defa burada sahneye çıkmıştır ya da bir dönem ülkemizin ilk özel bale okullarından birisi bu binada hizmet vermiştir. Sonrasında bir dönem rap müzik ile ilgilenen grupların bir araya gelme mekanı haline gelmiştir. Bu örneklerden yola çıkarak kültür mekanlarının ne için korunması gerektiğini orada yer alan işlevler, oradan yararlanan çeşitli toplumsal grupların varlığı ile açıklayabiliriz.”

‘KENTE AİDİYET DUYGUSUNUN ZAYIFLAMASI KAÇINILMAZ’

Kültür varlığı olarak tescili reddedilen bu yapının yıkımı ile burada yer alacak işlevin ne olacağının belirsiz olduğunu vurgulayan sekretarya “Kültür mekanları ve rant ilişkisi burada ortaya çıkmaktadır. Kültür mekanları yakın çevresinde toplumsal ve ticari canlılık sağlamaktadır. Bu canlılık arttıkça alanda daha çok işlev ekonomik olarak yer seçmektedir. Bunun sonucunda alanda belirli ekonomik gruplarca daha çok ekonomik girdi sağlamak için yapısal dönüşüm talep edilmektedir. Ancak kültür mekanlarının kaybedildiği kimliksiz mekanların ortaya çıktığı kentlerde yerin ruhunun da kaybedilmesi ve toplumun yaşadığı kente aidiyet duygusunun zayıflaması kaçınılmazdır” ifadelerini kullandı.

‘TOPLUMSAL HAFIZADAKİ KULLANIMI AYRI BİR DEĞER’

Kültürel mekanların önemini anlatan Doç. Dr. T. Gül Köksal, “Kültürel mekanlar toplumsal belleğin nakşedildiği alanlar olması açısından bir değer üretim alanı olmakla birlikte gündelik hayat akışının, diğer bir deyişle güncel-anlık olanın da vuku bulduğu yerler. Tam da bu nedenle toplumsal olgulardan azade değil. Rexx Sineması (Reks Sineması) her ne kadar tanınmış bir mimarın eseri olması, modern mimarlık ürünü olarak tanımlanması, inşa edildiği yerdeki katmanlı tarihi doku, mekan tasarım niteliği gibi bazı değerlere sahip olsa da toplumsal hafızadaki kullanımı da ayrı bir değer” dedi.

‘İMAR İMKANINDAN DOLAYI GÜÇLENDİRMEK YERİNE YIKILIYOR’

Köksal, yıkım kararını ise şu şekilde değerlendirdi:

“Yapı bir süredir yıkım talebi nedeniyle kullanım dışıydı. Kadıköy çarşı yakınında, son derece aktif bir eğlence hayatının göbeğinde yer alan yapının kullanım değeri, dönüşüm değeri karşısında geri plana atılmıştı. Gündelik yaşamın aktığı konutlar vb. yapılar gibi kültürel değere haiz yapıların başına da bunların gelmesi kaçınılmaz. Zira kentleşme politikası bu şekilde işliyor. Hele de Kadıköy gibi toprak değerinin çok yüksek olduğu yerlerde. Deprem gibi bir doğal olaya karşı yapının kullanımı öncelense, yapının iyileştirilmesi, gerekli statik güçlendirmelerinin yapılması elbette mümkün olurdu. Ancak daha önce Mecidiyeköy Likör Fabrikası vb. örneklerde gördüğümüz üzere yapıyı güçlendirmek yerine yıkmak tercih ediliyor, çünkü yeni imar imkanlarından faydalanma olasılığı olacak bu şekilde.”

‘BU KARAR, SİSTEMİN VE YASANIN TARTIŞILMASININ GÖSTERGESİ’

Yapıyı korumak için ilgili koruma kurulunun tesciline güvenmenin yetmeyeceğini ifade eden Köksal, “Kültürel değerlerin korunması, yaşatılması, toplumsal bir karşılık buluyorsa bence anlamlı. Tarihi yapıların veya alanların, onları üreten toplumlarla organik bir bağı varsa, halklar halen bu değer üretiminin parçası ise, gündelik hayatlarının aktığı, karşılıklı bir değer atıf süreci varsa, diğer bir deyişle somut olan ögeler, somut olmayan değerlerle eş bir şekilde işliyorsa, yani metalaşmadan azade bir ilişki tesis edilebilmişse, zaten koruma dediğimiz şey de kendiliğinden süregidiyor demektir. Rexx Sineması, Kadıköylüler, elbette sadece oranın ahalisi de değil, o yapıyı kullananlar, kullanmak isteyenler için bir değer olduğu müddetçe yaşayacaktır da. Yapıyı korumak için ilgili koruma kurulunun tesciline güvenmenin yetmeyeceğini, nice ulusal tescil altındaki yapının başına gelen üzerinden biliyor olmamız lazım. Kaldı ki bu karar, kurul üyelerinin, kurul oluşum sisteminin, koruma yasasının, yasanın uygulama biçimlerinin vb. tartışılması gerektiğinin göstergesidir kanımca” dedi.

KULLANIM DEĞERİ YERİNE DEĞİŞİM DEĞERİ

Kentleşme politikaları açısından bu kararı değerlendiren Köksal şunları ekledi:

“Kapitalist kentleşme politikası kullanım değeri yerine değişim değeri üzerinden ilerliyor ve bu bağlamda kültürel değer de ya metalaşma yoluyla bir artı değer üretim aracı haline geliyor ve o değeri üreten toplumdan, halklardan koparılıp piyasaya sürülüyor, ya da tamamen yıkılıp kopyası inşa ediliyor; Emek Sineması, Narmanlı Han, Mecidiyeköy Likör ve çokça benzeri gibi. Biliyorsunuz Emek Sineması için ciddi bir toplumsal mücadele oldu ve ardından Gezi direnişi gerçekleşti. Bakalım Kadıköy Rexx için de bir direniş olacak mı? Koruma kurumlarının bildiri yazması, konuşma yapması mesleki bir reflekstir, ancak hayat sokakta ilerliyor. Korumanın ilgili kurumlar, meslek örgütleri vb. elinde, salt bir uzmanlık alanı gibi ele alınması, sahadaki mücadeleden ayrı bir yerde konumlanması da ayrı bir sorunsal olarak irdelenmeli.”

‘MODERN MİMARLIK MİRASI OLARAK KORUNMALIDIR’

Kurulda yer alan İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Kadıköy Belediyesi temsilcilerinin karşı oy kullandığı yıkım kararına, kamu kurum ve kuruluşları ve gerçek ve tüzel kişiler itiraz edebiliyorlar. Docomomo Türkiye, ICOMOS Türkiye, KORDER ve Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, Koruma Kurul kararı ile ilgili olarak yaptıkları “REXX Sineması modern mimarlık mirası olarak korunmalıdır!” başlıklı ortak açıklamada “Mimari miras değeri ve İstanbul kent tarihi ile ilişkilenen sosyokültürel özellikleri ile öne çıkan Rexx Sinemasının tescillenerek yasal koruma altına alınması; böylece yıkımı engellenerek hak ettiği biçimde özgün kimliğiyle korunabilmesi ve işlevini sürdürebilmesi gerektiği görüşündeyiz” demişlerdi.