21. yüzyılın büyüyen sömürüsü: Kahve zincirleri

ÖZLEM SONGÜL ABAYOĞLU
NİSA SUDE DEMİREL

Starbucks, Çay Saati, Çaykovski, Espressolab, Nero... Başta büyükşehirler olmak üzere kentte bulunan her boşluk, her ‘estetik’ mekan tek tek bir kahve zincirine kiralanıyor. Artık kentlerde yol tariflerinde referans noktasına dönüşmüş, sayılı sosyalleşme alanlarından kahve zincirlerinin arkasında -kahvenin dünyaya yayılış hikayesinden farklı olmayarak- yüksek kârlar, vasat çalışma koşulları var. Türkiye’nin dört bir yanını donatmış, en köklü ve en hızlı büyüyen dört kahve zincirinin büyüme, teşvik ve sömürü hikayesi...

KAHVE DÜNYASI: VERGİ VERMİYOR, TEŞVİK AKIYOR

Kahve Dünyası 2004’te İstanbul’un Eminönü ilçesinde ilk şubesini açtı. Şu an Türkiye'de 34’ten fazla şehirde bulunan Kahve Dünyası’nın Türkiye dışında İngiltere, Romanya, Kuveyt ve Suudi Arabistan’da da şubeleri var. Kahve Dünyası aynı zamanda Altınmarka Gıda grubunun üyesi. Altınmarka ise İSO 500 listesinde yıldan yıla üst sıralara yükseliyor ve devlet teşviki ve vergi indirimleriyle kârına kâr katıyor.

Altınmarka Gıda 2022 yılında İSO 500’de 152’nci sıradayken, 2023 yılında 124’üncü sıraya yükseldi. 2022 yılında en fazla ihracat yapan firmalar arasında 377. iken yüzde 35.5 büyüme ile 2023 yılında 248’inci sıraya yerleşti. 2021 ve 2022 yıllarında hiç vergi ödemeyen Altınmarka Gıda’nın 2023’te ödediği vergi ise 215 milyon 563 bin lira oldu, bunun karşısında net kârını açıklamayan firma net satışlardan 11 milyar 240 milyon 289 bin lira elde etti.

Kahve Dünyası’nın CEO’su Kaan Altınkılıç’ın adı ‘eser kaçakçılığı’ haberiyle duyuldu. Bolu Mudurnu yolu üzerindeki Gövem köyündeki lüks villaları olan aile, Mudurnu yolu üzerindeki Gövem köyünde, yaklaşık 30 yıl önce yapılan yol çalışması esnasında çıkan ve yol kenarına bırakılan sütunları yerinden alarak bahçelerine götürdü. İhbar üzerine sütunlar ailenin bahçesinde bulundu ve Bolu Müze Müdürlüğünce korumaya alındı.

ESPRESSOLAB: İKTİDARIN GÖZDE KAHVECİSİ

Kentlerdeki hemen hemen her türlü yapıya, özellikle de tarihi binalara şube açmasıyla bilinen Espressolab, Sütiş ile birlikte Kocadağ Ailesi Şirketlerine ait. Esat Kocadağ’ın kurduğu Espressolab’in ilk şubesi -halen üniversite kampüslerinde şube açmasıyla öğrencilerin tepkisini çekiyor- 2014’te İstanbul Bilgi Üniversitesinde açıldı. Türkiye dışında Almanya, Portekiz, Mısır, Katar, Ürdün, Fas, Güney Afrika, Birleşik Arap Emirlikleri, Kıbrıs ve Irak'ta da şubeleri olan Espressolab'in toplam 273 şubesi var. Esat Kocadağ'ın inbusiness.com'a verdiği röportaja göre 2023 yılı ciroları 1 milyar 200 bin TL. Şubelerin yüzde 22’sinin kendilerine ait olduğunu söyleyen Kocadağ, kalan şubelerin ise imtiyaz sahiplerinin olduğunu dile getiriyor. Franchise usulü işletilen şubeler ise 700 bin TL ve cironun yüzde 5’ini Kocadağ ailesine veriyor.

Espressolab’in reklamı, Ayasofya’nın açılışı sonrası Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın ve MHP Lideri Devlet Bahçeli'nin kahve içmeyi tercih ettiği yer olarak yapıldı. Sütiş'in sahibi, Kocadağ ailesinden Mevlüt Kocadağ aynı zamanda AKP’li Eski İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Kadir Topbaş’ın kuzeni. İstanbul’da birçok tarihi mekanın -bazılarının restorasyonu dahi öncesinden yapılarak- devredildiği Espressolab pek çok imkanla donatıldı. Kadir Topbaş’ın oğlu Mustafa Ömer Topbaş ile Mevlüt Kocadağ’ın oğlu Emre Kocadağ, 2007 yılında ortak haline geldi. Bunun yanı sıra Kocadağ ailesinin Fas’taki ortağı da tanıdık bir isim. Fas Başbakanı Aziz Ahnuş.

STARBUCKS: "VENTİ BOY SÖMÜRÜ"

ABD çıkışlı Starbucks, kahve zinciri denince ilk akla gelenlerden. 1971 yılında ilk şubesini Seattle’da açan Starbucks’un 65 ülkede 21 binden fazla şubesi var. 11 Ortadoğu ve Kuzey Afrika pazarında 2 binden fazla şubesi bulunuyor. Starbucks'ın 2023 yılı cirosu 67.9 milyar dolar, net kârı ise 15.3 milyar dolar. Avrupa’daki Starbucks şubelerinin yüzde 24.2’si ise Türkiye’de. Yani Starbucks’ın Avrupa’daki her dört şubesinden biri Türkiye’de.

Starbucks, 1981’den beri Howard Schultz’a ait olsa da Starbucks’ın Türkiye de dahil olmak üzere Ortadoğu şubeleri 1999’dan beri Kuveytli özel aile şirketi Alshaya Group tarafından işletiliyor. Starbucks’ın Türkiye’de 685 mağazamız, 7 bin 622 çalışanı var. Türkiye’de ilk şubesini 2003’te İstanbul'da Bağdat Caddesi'ne açtı.

1890’da Kuveyt’te kurulan Alshaya Group, Türkiye’de sadece Starbucks ile bilinmiyor. Şirket, Türkiye’de 6 uluslararası firmayı anlaşmalı olarak işletiyor. Alshaya Group’un Türkiye’de 750’nin üzerinde mağazası ve 8 binden fazla çalışanı var. Uzun süredir de Türkiye iktidarı ile arası epey iyi. 2015’te Erdoğan Kuveyt’e ziyarette bulunduğunda Al Shaya, Erdoğan onuruna akşam yemeği vermişti. Ayrıca Alshaya sık sık Türkiye Yatırım Danışma Konseyine de katılan isimlerden, sık sık Türkiye’de tatil yapıyor.

Tüm bu ilişkiler Türkiye’de Starbucks çalışanlarının çalışma koşullarını daha kolay gölgeliyor. 7 Ekim’in ardından sık sık boykotların hedefi haline gelen Alshaya’nın bu nedenle Türkiye de dahil olmak üzere Ortadoğu’daki mağazalarında işten çıkarmaya gideceği duyuruldu. Starbucks Türkiye çalışanları çok uzun süredir düşük ücret, iş tanımının belirsizliği, sendika düşmanlığına karşı ‘Starbucks’ta ‘venti boy’ sömürü’ sloganıyla mücadele ediyor.

CAFFÉ NERO: HIZLA BÜYÜYEN ZİNCİR

Caffè Nero, 1990’da kuruldu, 1997’de Paladin Partners’a satıldı. Kahve şirketini Londra’daki beş mağazayla devralan Paladin Partners’a ait Caffè Nero’nun İngiltere, İrlanda, İsveç, Polonya, Kıbrıs, Hırvatistan, Türkiye, Birleşik Arap Emirlikleri, Umman ve Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere on bir ülkede binden fazla şubesi var. 2022’de en son açıklanan sayıyla Caffé Nero’nun Türkiye’de 75’ten fazla mağazası var. Nero’nun İngiltere’den sonra en büyük ikinci pazarı Türkiye, Nero Avrupa’nın en hızlı büyüyen 20 şirketi arasında. 2015’e kadar Özsüt, Delta Petrol gibi şirketlerin de sahibi olan Mustafa Aşur’un şirketi Türkiye’de Caffé Nero’ya ortaktı. Ancak 2015’te hisseleri geri verdi.

Artık hisselerin tümüne sahip olan Caffé Nero Türkiye CEO’su ve Gıda Perakendecileri Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Ahmet Yanıkoğlu’nun bir röportajda verdiği bilgiye göre şirket, Türkiye’de her sene 30 şube açarak 3 yıl içinde 200 mağazaya ulaşmak istiyor. Kahve zinciri, haziran-kasım 2023 döneminde 2022'nin aynı dönemine kıyasla yüzde 10'luk artışa 265 milyon avro kâr açıkladı. 2022 mayıs-2023 mayıs arasında satışları yüzde 16 arttı. Türkiye’de de hızla büyüyen şirketin çalışanları ise bu büyümeden pay alamıyor. Caffé Nero Türkiye çalışanlarının çeşitli iş bulma sitelerine yazdığı yorumlara göre; çalışanlar garsonluk yapıyor, tuvaletleri temizliyor, mağazanın temizliğini yapıyor, çöpleri atıyor, bulaşık yıkıyor, kahve hazırlıyorsunuz. Ve tüm bunlar için asgari ücretin yaklaşık olarak 2 bin lira fazlasını alıyor, günlük 250 TL yemek ücretinden ‘yararlanabiliyor.’