İPA'dan üniversitelilerin barınma krizi raporu: Öğrencilerin sadece yüzde 30’u KYK yurtlarına yerleşiyor, yerleşemeyen eğitimini donduruyor

Nisa Sude DEMİREL
Cem ŞİMŞEK
İstanbul

İstanbul Planlama Ajansı, "Barınma krizini üniversite öğrencileri üzerinden okumak: Yükseköğretim politika ve uygulamalarının İstanbul’daki izleri” başlıklı rapor yayınladı. Rapor, öğrencilerin karşılaştığı barınma sorunu karşısında yurt kapasitesinin yetersizliğini ele alıyor; Türkiye ve İstanbul’da barınma krizinin öğrencilerin yaşam kalitesi üzerindeki etkisine odaklanıyor. Rapor ayrıca barınma krizinin öğrencilerin eğitim, sosyal yaşam, yaşam kalitesi ve psikolojik sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yarattığını ifade ediyor. Öğrencilerin yaşadığı barınma krizi; diğer illerle karşılaştırıldığında hem öğrenci sayısı-yurt kapasitesi oranı itibariyle hem de emlak piyasasının dinamikleri açısından İstanbul’da daha da derinleşiyor.

ÖĞRENCİLERİN YÜZDE 30’U YURTTA KALABİLİYOR

Rapora göre yıllara göre İstanbul’da öğrenci sayısı ve eğitim kurumu sayısında hızlı artış yaşandı. 2023-2024 eğitim döneminde İstanbul’da yer alan devlet ve vakıf üniversiteleri ile vakıf meslek yüksekokullarında örgün öğretim ve ikinci örgün öğretiminde eğitim gören öğrenci sayısı yaklaşık 800 bin kişi olarak belirlenmiş. Öte yandan, KYK yurtları ise İstanbul dışından gelen öğrencilerin ancak yüzde 30’unun barınma talebini karşılayabiliyor.

2006-2007 eğitim öğretim yılında 18 olan İstanbul’daki KYK yurt sayısının kapasitesi 11 bin 318’di. 2022-2023 eğitim öğretim yılında 23 olan KYK yurt sayısı son bir yılda açılan 12 yurtla beraber 35’e çıktı. Ancak KYK yurt sayılarındaki artış hızla artan öğrenci sayısı ile paralel ilerlemedi, dolayısıyla öğrenciler için yetersiz kaldı.

GÜCÜ YETMEYEN EĞİTİMDEN UZAKLAŞIYOR

Özel yurt ücretleri aylık ortalama 11 bin 521 TL ile 27 bin 753 TL arasında değişirken, üç öğrencinin bir araya gelerek ev kiralaması durumunda ortaya çıkan kişi başı maliyet ise ortalama 5 bin 56 TL ile 15 bin 223 TL arasında değişiyor. Öğrencilerin barınma ve ulaşım haricindeki diğer giderleri ise ortalama 9 bin 432 TL.

Rapora göre Öğrencilerin büyük bir kısmı yüksek kiralar ve artan yurt ücretleri nedeniyle barınma maliyetlerini karşılamakta zorlanıyor. Bu durum birçok öğrencinin eğitimini dondurmasına ya da bırakmasına neden oluyor. Bu durum raporda “Gelirlerinin çoğunu barınma ihtiyacı için ayıran öğrenciler gıda, ulaşım ve eğitim harcamalarına gereken kaynağı bulamamaktadır” şeklinde özetleniyor.

YURTLAR KİRLİ, BURSLAR YETERSİZ

KYK başta olmak üzere, yurtlardaki hijyen eksiklikleri, altyapı sorunları, aşırı yoğunluk ve güvenlik zafiyetleri de raporda yer alıyor. Bu sorunların öğrencilerin sağlık, güvenlik ve akademik başarısını olumsuz etkilediği ifade ediliyor.

Artan yaşam maliyetleri karşısında devletin öğrencilere verdiği burs ve kredi desteklerinin ise yetersiz kaldığı ifade ediliyor. 2024 yılı itibarıyla lisans öğrencilerine verilen aylık burs ve kredi miktarının 2 bin TL olduğu hatırlatılarak bunun öğrencilerin temel ihtiyaçlarını karşılayabilmekten uzak olduğuna dikkat çekildi.

2013 yılında 280 TL olan ve ön lisans ve lisans öğrencilerine verilen burs ve kredi miktarı, yıllık bazda bakıldığında 147,2 dolara denk gelmekte iken; 2024 yılına gelindiğinde 2000 TL olan bu miktar, dolar bazında 61,92 dolara gerilemiştir. Aynı değişikliklerin yüksek lisans ve doktora burs ve kredileri için de geçerli olduğu görülmektedir.

Burs ve kredi ücretleri asgari ücretle karşılaştırıldığında 2013 yılında önlisans ve lisans öğrencilerine verilen burs ve kredilerin asgari ücretin yüzde 36’sına denk geldiği görülmektedir. Bu oran yüksek lisansta yüzde 71, doktorada yüzde 107 seviyesindedir. 2024’e gelindiğinde bu oranın yüzde 12’ye kadar gerilediği görülüyor.

YURT YATIRIMLARI YETERSİZ

Devletin barınma bütçesine ayrılan miktar ve öğrenci yurtlarına yapılan yatırımların diğer kamu harcamaları ile karşılaştırıldığında oldukça düşük kaldığı ifade edilen raporda İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve ilçe belediyeleri tarafından çeşitli bölgelerde açılan yurtların da krizi çözmediğine dikkat çekilerek “Rapor, düşük maliyetli ve sürdürülebilir barınma çözümlerinin acil bir şekilde geliştirilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle, barınma sorununa yönelik merkezi yönetim tarafından stratejik bir yaklaşım geliştirilmesi oldukça önemlidir” deniliyor.

Bu nedenle üniversite öğrencilerinin barınma sorununun konut, yurt ve kalacak yer bulmanın ötesinde bir politika yetersizliği, gelir adaletsizliği ve öğrencilerin genel yaşam giderlerine dair destek yetersizliği olarak tartışılması gerektiği ifade ediliyor.

ŞEHİR TERCİHLERİNİ DEĞİŞTİRİYOR

Büyükşehirlerin akademik, sosyal ve kültürel olanaklar sebebiyle öğrenciler için tercih nedeni olmakla birlikte yine bu şehirlerdeki yurt kapasitelerinin yetersizliği ve yüksek kira maliyetleri nedeniyle devlet yurtlarında barınma imkanı bulamayan öğrencilerin fazla kişi ile paylaşımlı ev kiralama veya şehrin çeper bölgelerine taşınma eğilimini geliştirdiğine dikkat çekilen raporda, “Barınma imkanının bu denli zor olması, artan yaşam maliyetleri öğrencilerin istedikleri şehirlerde okumalarına da engel olmaktadır. Eğitim ve yaşam maliyetlerindeki yüksekliğin öğrencilerin okul ve şehir tercihlerine de yansıdığı görülmektedir” denildi.

TEPAV ve İPSOS’un benzer içerikli raporlarına da atıf yapılan raporda şu veriler paylaşıldı: “2024 yılında her 2 öğrenciden 1’i kendi şehrinde üniversiteye gideceğini belirtmiştir. Üniversiteyi kendi şehri dışında okuyan öğrencilerin yüzde 72’si yurtta konaklayacağını belirtmiştir. Öğrencilerin yüzde 89’u ise yurt seçiminde devlet yurtlarını tercih ettiğini belirtmiştir. 2023 yılından 2024 yılına devlet yurdun da konaklama olanağı bulamadığı için okulunu dondurmayı düşünen öğrencilerin oranı yüzde 13’ten yüzde 17’ye yükselmiştir. 2024 yılında öğrencilerin yüzde 28’i giderlerini karşılamak için tam veya yarı zamanlı işlerde çalıştığını belirtmiştir.

BURS YERİNE KREDİ VERDİ, BÜTÇEDEKİ PAYI DA HER YIL AZALDI

2021’de KYK bursları için yaklaşık 3,5 milyar TL harcanmışken, 2023’te bu miktar yaklaşık 8,5 milyar TL oldu. Krediler için harcanan miktar ise 2021’de yaklaşık 7 milyar TL iken, 2023’te yaklaşık 12,4 milyar TL oldu. Devletin öğrenci kredileri için harcadığı bütçenin burslar için harcanan bütçeden fazla olması raporda dikkat çekilen noktalar arasında.

Bununla birlikte burs ve kredilerin bütçe içerisindeki payına da yer veriliyor. 2021’de Gençlik ve Spor Bakanlığı bütçesinin yüzde 13,54’ü burslara harcanmışken, bu oran 2023’te yüzde 9,24’e düşmüş. Krediler için harcanan miktarın payı ise 2021’de yüzde 26.80 iken 2023’te yarı yarıya azalmış. Aynı şekilde, devletin toplam harcamaları içindeki burs ve kredi oranları da yıllar içerisinde azaldı. 2021 yılında yüzde 0,35 olan genel bütçe içindeki burs oranı 2023 yılında yüzde 0,23’e düştü. Kredilerde ise yüzde 0,69 olan oran 2023’te yüzde 0,33’e geriledi.

Raporda burs, kredi ve yurtlara ayrılan bütçe Diyanet İşleri Başkanlığı ve Türkiye Uzay Ajansı için harcanan bütçe ile kıyaslanarak yurt yetersizliği sorununun kaynak sorunundan ziyade mevcut kaynakların kullanımına ilişkin politik tercih olarak ifade ediliyor: “Örneğin, 2021 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı için harcanan miktar yaklaşık 13 milyar TL iken, 2023 yılında bu miktar 3,5 kattan fazla artarak yaklaşık 48 milyar TL olmuştur. Seçilen diğer kurumların toplam harcamalarına bakıldığında ise 2021 yılında Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, Cumhurbaşkanlığı, İletişim Başkanlığı ve Türkiye Uzay Ajansı Başkanlığı’nın toplam harcamaları yaklaşık 12 milyar TL iken, 2023’e gelindiğinde bu miktar yaklaşık 29 milyar TL olmaktadır. Yurt yapım ve kiralama, burs ve krediler için harcanan miktarlarla karşılaştırıldığında, üniversite öğrencilerinin temel hakları için ayrılması gereken bütçenin nasıl artırılabileceği konusunda önemli çıkarımlar yapmak mümkün olmaktadır.”

21 KİŞİ AYNI ODADA

Raporda soru önergeleri aracılığı ile meclis gündemine taşınan KYK yurdu sorunlarına da yer verildi. Raporun genelinde ifade edilen sorunların haricinde yer alan bazı sorunlar şöyle:

• Yurtlardaki kapasite artışı yeni binalarla değil, mevcut odalardaki öğrenci sayısının artırılması ile sağlandı. Bazı yurtlarda ranza sistemine geçildi. Kapasitesinin üzerinde konaklama yapılan odalarda öğrenciler uyku ve ders çalışma konusunda zorluklar yaşadı.
• Deprem güçlendirmesi nedeniyle bazı yurtlarda odalarda konaklayan öğrenci sayısı 21’e kadar çıktı. Bu durum hijyen problemlerine neden oldu.
• Bazı oda tiplerinde buzdolabı yok, lavabo ve duş imkanları kısıtlı. Genel olarak KYK yurtlarında öğrenciler yeterli çalışma ve yaşam alanı bulamıyor.
• Altyapı problemleri nedeniyle bazı yurtlarda sıklıkla su kesintilerinin yaşandı. Bazı yurtların üst katlarında sıcak su yok. Bazı yurt binalarında ise öğrenciler ısınma problemi yaşadıklarını anlattı.
• Yurtlarda toplu gıda zehirlenmeleri yaşandı. Bazı yemeklerin bayat olduğu, bazı yemeklerde yabancı maddeler ile karşılaşıldığı belirtildi.
• Bakımları düzgün şekilde yapılmadığı için çok sayıda yurtta yaralanmalı ve ölümlü asansör kazaları yaşandı.
• Bazı yurt binaları güvenli bölgelerde değil. Yaşanan güvenlik zafiyetleri nedeniyle ailelerinin yanına dönmeyi düşünen öğrenciler var.
• İnternet hızı ve kotası yetersiz.
• Kamu yurtlarına yerleşemeyen bazı öğrenciler cemaatlere ait yurtlara yerleşmek zorunda kaldı. Cemaat yurtlarına yerleşmek istemeyen çok sayıda öğrenci ise öğrenim hayatlarına ara verdi.
• 2024’te en düşük KYK yurdunun ücreti 345 TL’den 517 TL’ye, en yüksek KYK yurdunun ücreti 570 TL’den 855 TL’ye yükseldi. Bu zamlar ve alınan 685 TL’lik depozito ücreti öğrenci ve aile bütçesi üzerinde büyük yük oluşturdu.

SAYIŞTAY RAPORLARINDA YURT YETERSİZLİKLERİ

KYK yurtlarına ilişkin yetersizlik ve niteliksizlikler Sayıştay raporlarına da yansıyor. Pek çok faciaya işaret eden raporlarda yer alan başlıca noktalar şöyle:

• Öğrenci yurdu olarak kullanılması elverişli olmayan binalar kullanılmıyor.
• Yangını önlemeye ve söndürmeye yönelik önlemler yeteri kadar alınmıyor.
• Asansörler konut tipi olduğundan sık sık arıza veriyor.
• Alt yapı tesisatları yoğun kullanıma uygun  değil.
• Binalarda engelli odası, lavabosu ve tuvaletinin yok.
• Öğrenciler için yeterli lavabo, tuvalet ve çalışma alanlarının yok.
• Bina girişleri ile koridor genişlikleri istenen şartları taşımıyor.

YURTLAR DAĞINIK VE HEDEFSİZ

Rapora göre İstanbul'da yer alan 173 üniversite yerleşkesinde İstanbul dışından gelen öğrenci sayısı Beşiktaş, Fatih ve Maltepe ilçelerinde yoğunlaşıyor. Ancak buna rağmen KYK yurtları Avcılar, Güngören, Zeytinburnu ve Maltepe ilçelerinde yoğunlaşıyor.  Gençlik ve Spor Bakanlığı’na bağlı 'imtiyazlı vakıfların' yurtları ise Fatih ilçesi içerisinde sıklaşıyor. 

Raporda KYK yurtlarının İstanbul dışından gelen öğrenci sayısına ve üniversitelerin konumlarına göre konum ve kapasitenin talebi karşılamadığı belirtildi. Rapora göre İstanbul'daki KYK yurtlarının kapasitesi, İstanbul dışından gelen lisans ve önlisans öğrencilerinin yüzde 26’sını, lisans öğrencilerinin yüzde 31’ini karşılıyor. Bu durum öğrencilere hem zaman hem de ulaşım maliyeti çıkarıyor.

Rapora göre özel yurtlar tercih edilirse en düşük ücret Avcılar ve Küçükçekmece bölgesinde dört kişilik oda 11 bin 521 TL.

Ev kiralanmasına dair ise üniversitelerin yakın çevrelerinde genel ortalama 263 TL, 100 m2’lik bir ev 26 bin TL.

Raporda kampüslerin dağınık konumlandığı belirtilerek "Üsküdar, Ataşehir, Beykoz gibi ilçelerde KYK’ya ait herhangi bir yurt bulunmadığı

görülmüştür. Yeterli gelire sahip olmayan öğrenciler kimi zaman okullarını

dondurmakta veya eğitimlerini bırakmaktadır. Türkiye’de özellikle İstanbul’da öğrencilere, dar ve orta gelir grubuna yönelik uygun fiyatlı konut planlaması yapılması mevcut barınma sorununu çözmeye yönelik önerilere ek olarak üniversite öğrencileri için de iyi bir adım olacaktır" dendi.