Kaynak sağlığa, eğitime değil sanayiye aktı

Nisa Sude Demirel

nisasudedemirel3@gmail.com

İstanbul - Maraş merkezli depremlerin üzerinden iki yıl geçmesine rağmen, afet bölgesinde yaşayan yurttaşlar hâlâ barınma, sağlık ve eğitim gibi temel hizmetlere erişimde büyük sıkıntılar yaşıyor. Cumhurbaşkanlığı ve İletişim Başkanlığı tarafından hazırlanan raporlar da depremin yaralarının sarılmadığını gözler önüne seriyor. Raporlarda depremin Türkiye ekonomisine toplam maliyetinin 103.6 milyar dolar olduğu öne sürülürken 2.6 trilyon TL kamu harcaması yapıldığı ifade ediliyor. İki yılın ardından güvencesiz istihdam programları ve teşviklerle deprem bölgesinde sanayi hızla ayağa kaldırılırken sağlık konteynerlerde, eğitim de gemide veriliyor.

Hekim sayısı Türkiye ortalamasının çok altında

Sağlık Bakanlığının istatistiklerine göre Türkiye’de 100 kişiye düşen toplam hekim sayısı ortalaması 2023’te 239 oldu. Raporda deprem bölgesinde “kapsayıcı sağlık hizmetleri” olarak ifade edilen verilere göre 2024 itibarıyla depremden en çok etkilenen illerden Hatay’da 2 bin 623, Adıyaman’da 986, Maraş’ta 2 bin 125 hekim var. Bu sayılar kent nüfuslarıyla karşılaştırıldığında Adıyaman’da her 100 bin kişiye 161, Hatay’da 168, Maraş’ta 187 hekim düştüğü görülüyor. Bu sayılar Türkiye ortalamasının oldukça altında.

Halen konteynerde ve gemide sağlık hizmeti var

Deprem bölgesindeki sağlık hizmetlerine ayrılan kaynak miktarı ise şöyle: 2023’te 16.7 milyar TL, 2024’te 10 bin 585 yatak, 165 ünite kapasitesine sahip ikinci basamak hastane projeleri ile 311 birinci basamak sağlık tesisinin yapımı, makine-teçhizat temini ve onarım-güçlendirme çalışmaları için 28.2 milyar TL kaynak tahsisi yapıldı.

Rapora göre halen bölgede konteyner ve gemilerde sağlık hizmeti sürüyor. Bunlar; 94 konteynerden oluşan Hatay Kocaeli Konteyner Hastanesi, Hatay Eğitim ve Araştırma Hastanesi Konteyner Yerleşkesi, TCG Sancaktar ve TCG Bayraktar Gemileri.

10 il içerisinde sadece Adana ve Malatya’da Sağlık Bakanlığına bağlı ağız ve diş sağlığı merkezi varken, Hatay ve Osmaniye’de ağız ve diş sağlığı polikliniği; Adıyaman, Hatay, Kilis ve Osmaniye’de diş hastanesi bulunmuyor. Diş tedavi ve protez merkezi ise sadece Adana’da var.

Adıyaman’ın 5’te biri konteynerlerde

Raporda barınmaya ilişkin paylaşılan verilere göre depremin üstünden geçen iki senenin ardından 397 konteyner kente kurulan 212 bin 529 konteynerde 651 bin 958 kişi kalıyor. Adana’da 892, Adıyaman’da 118 bin 204, Diyarbakır’da 3 bin 753, Maraş’ta 107 bin 896, Kilis’te 2 bin 947, Malatya’da 112 bin 726, Elâzığ’da 6 bin 734, Osmaniye’de 10 bin 141, Antep’te 49 bin 618, Urfa’da 20 bin 668 kişi, Hatay’da 218 bin 379 kişi konteynerlerde yaşamını sürdürüyor. Yani en fazla kişinin konteyner kentte yaşadığı dört il olan Hatay’da nüfusun yüzde 14’ü, Adıyaman’da yüzde 19.3’ü, Malatya’da yüzde 15’i, Maraş’ta yüzde 9.5’i konteynerlerde yaşıyor.

Kira yardımı ortalama kiranın 3’te biri değil

Raporda ayrıca 184 bin 920 kiracıya toplam 10 milyar 540 milyon 430 bin TL kira yardımı sağlandığı belirtiliyor. Bu yardımın 15 ay boyunca sağlandığı göz önünde bulundurulduğunda ortalama aylık kira desteğinin 3 bin 800 TL olduğu görülüyor.

Endeksa’ya göre şubat 2024’te, yani depremden tam bir sene sonra Hatay’da ortalama kira 13 bin 514 TL, Malatya’da 9 bin 644 TL, Adıyaman’da 10 bin 286 TL’ydi. Yani örneğin Hatay’da kira yardımı, ortalama kiranın yalnızca yüzde 28.1’ini karşılıyor.

Raporda ayrıca 671 bin 581 konutun acil, ağır, yıkık ve orta hasarlı olduğu tespiti yer alıyor. 169 bin 171 konutun teslim edildiği göz önünde bulundurulduğunda teslim edilen konut sayısı, orta ve üstü hasarlı binaların ancak 4’te biri. Aynı zamanda 17 bin 394 binanın enkazının 2 senedir kaldırılmadığı görülüyor.

Lisedeki öğrenci sayısı yüzde 22 azaldı

Rapora göre depremin yaşandığı dönemde Türkiye’de öğrencilerin yüzde 21.4’ü, öğretmenlerin ise yüzde 19.1’i deprem bölgesinde eğitimin parçasıydı. Depremin ardından okul öncesi ve lisede öğrenci sayılarında ciddi azalmalar gerçekleşti. 1 Haziran 2023-30 Aralık 2024 arasında, okul öncesinde öğrenci sayısı yüzde 11, lisede yüzde 22 azaldı. 11 ilde öğretmenler için 11 bin 76 konteyner kuruldu.

Psikososyal destekte Diyanet, ASHB’yi solladı!

Depremin hemen ardından 81 ilde sela okutulması, enkaz altından yurttaşların tekbirlerle çıkarıldığı görüntüler halen akıldayken, rapora göre deprem bölgesinde ‘manevi destek ve din hizmeti’ sunmak üzere görevlendirilen personel sayısı 16 bin 300 oldu, 394 bin 319 kişiye ulaşıldı. Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğünce deprem bölgesine görevlendirilen psikososyal destek personeli sayısı ise 13 bin 505’te kaldı.

Kaynak güvencesizliğe aktı

Bölgede güvencesiz istihdam biçimlerinin yaygınlaştırılması, en çok kaynak aktarılan kalemlerden biri oldu. Toplum yararına program (TYP) kapsamında 77 bin 442 kişilik program için 17 milyar 370 milyon lira ödenek tahsis edildi. Aktif iş gücü piyasası uygulamaları kapsamında OHAL süresince patronların istihdam yükümlülüğü ertelendi, uygulamaya 1 milyar 135 milyon 531 TL kaynak ayrıldı.

Adıyaman, Hatay, Kahramanmaraş, Malatya ve Antep (İslahiye ve Nurdağı ilçelerinde) illerinde 2024 sonuna kadar mesleki eğitim kursları ve işbaşı eğitim programlarında patronların istihdam taahhüt yükümlülüğü yüzde 70’ten yüzde 30’a düşürüldü. Adana, Diyarbakır, Gaziantep (İslahiye ve Nurdağı ilçeleri hariç), Kilis, Osmaniye, Urfa illerinde ise yüzde 40’a düşürüldü. 32 bin 920 kişi bu programlardan yararlandırıldı. 2025 yılı fiyatlarıyla 1.7 milyar TL kaynak ayrıldı. Ayrıca yine patronların iş kazası ve meslek hastalığı olaylarını bildirme yükümlülüğünde bildirim tarihleri 16 Haziran 2025’e kadar ertelendi.

Sanayi teşviklerle ayağa kaldırıldı

Rapora göre deprem illerinin ekonomik büyümeye katkısı 2022’de 0.37’yken 2023’te 0.42 puan oldu. 2023’te deprem bölgesi illerinin toplam ihracat içerisindeki payı yüzde 9’ken 2024’te yüzde 9.3’e yükseldi. Güvencesiz istihdam biçimleri, teşviklere ayrılan kaynak gibi etkenlerle ayağa kalkan bölge ekonomisi için raporda, “Deprem bölgesinde iktisadi faaliyeti canlandırmaya yönelik hızla uygulanan tedbirler ve yeniden yapılanma faaliyetlerinin desteğiyle yıl genelinde ilk beklentilerin üzerinde bir büyüme gerçekleşmiştir” denildi.

Rapora göre şubat-aralık 2024 döneminde deprem bölgesinde imalat sanayisi yatırımlarına ilişkin 3 bin 74 teşvik belgesi düzenlendi. ‘Sanayinin desteklenmesi’ kapsamında Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından 9 bin 177 hektar büyüklüğünde 34 sanayi alanı ilan edildi. 25 OSB projesi için 2.85 milyar TL kaynak aktarıldı, 2025’te devam eden projelere 7.4 milyar TL ayrıldı. Küçük esnafa verilen destek, büyük oranda borç ertelemeleriyle sınırlı kaldı. KOSGEB kapsamında bölge esnafına verilen destek 29 adet işletmenin 2.5 milyon TL geri ödemeli borcunun 2024’e ertelenmesi, 347 işletmenin 11 milyon TL tutarındaki borcunun silinmesi oldu.

Kara ve demir yollarına 30 milyar TL’den fazla kaynak

Rapora göre enerji altyapısında meydana gelen hasarların giderilmesine yönelik 18.8 milyar TL, kara yolu ve otoyollarda meydana gelen hasarın giderilmesine yönelik 12.7 milyar TL, demir yolu hatlarının onarımı için 18.6 milyar TL yatırım yapıldı. 2029 yılına kadar bu hatlar için 34.2 milyar TL harcama yapılması planlanıyor. Hatay ve Malatya havalimanlarında meydana gelen hasarın giderilmesine yönelik 16.2 milyar TL yatırım için yaklaşık 8 milyar TL harcama yapıldı.