Osmanlı İmparatorluğu tarihinden

Bir yılı yenilemek için, kendimizi yenilemek gereği önemli deyip yılın ilk haftasında ücretli emek tarihini anlatmaya başlamıştım. Sürdürüyorum:
18. Yüzyılın sonu 19. Yüzyılın ilk yarısında ordunun yenilenişiyle giysi, teçhizat ve silah üreten imalathaneler çalışmaya. Feshane bu tür yapım yerlerinin en bilinenidir.
1783 tarihinde baruthane kadrosunun genişletilmesi konusunda verilen bir raporda İstanbul, Selanik ve Gelibolu baruthanelerinde çalıştırılanların yalnızca kuşluk vakti  biraz çalışıp daha sonra kendi işlerine gittiklerinden işlerinin başında her zaman bulunmadıkları, “dürüst çalışanların” dilencilikten kurtulmak isteyen yoksullarla yaşlı ve güçsüzler topluluğu olduğundan bunların yerine topraksız köylülerden (rençper)  bir takım kişilerin işe alındığı fakat bu kişilerin de istenilen işi yapmaya yeterli olmadıkları anlatılır.
Belgede baruthanede yetenekli çalışan bulunmayışının nedenleri arasında işçilerin şu andaki gündelikleri ile geçinemedikleri; çalışanların “rençber yollu, fakir ve muhtaç ademler” olduklarından “Mesleklerinde ilerlemek konusunda hiçbir istek ve gayrete sahip olmadıkları” ayrıca belirtilir. Baruthanelerde çalışmak isteyenlere fabrika işçiliği özendirilip, ücretlerinde artışlar görülse de “barutçu amelesi” temininde, belirli bölgelere zorunlu mükellefiyet usulüne başvurulmuştu, çünkü fabrikasyon usulü bir imalat ve çalışma sistemi halka hiç de çekici bir iş olarak görünmüyordu. (Bunda iş kazalarının da payı olmalı)  1840 ve 1850’lerde açılan benzer fabrikalar da (örneğin Feshane) ticari üretim yapmaktan çok ordunun, devletin gereksinimlerini karşılıyordu. Devlet organlarınca denetlenen bu yapım yerleri devletin gereksinimlerine yönelik üretim yapıyor ve bu fabrikalarda çalışanlar ise asker sayılıyordu.
19. yüzyılın birinci yarısında İstanbul’da kurulan fabrikaların çoğu askeri gereksinimleri karşılayacak özellikteydi. Haliç kıyıları askeri tesislerle donatılmıştı. Bunların bazıları çok moderndi. İngiliz Büyükelçiliğinde papaz olan R. Walsh, 1830’larda silah depolarının Galata’dan başlayarak liman boyunca bir dizi depo ve atölyeyi kapsayacak şekilde bir buçuk millik bir alana yayıldığını ve buralarda, suçları yüzünden hapse atılan aşağı yukarı 500 kişinin çalıştığını yazar. Bu beş yüz kadar mahkum, köleler gibi birbirlerine zincirlenmiş olarak çalışıyormuş.
Hatice Sultan ve Hançerli Fatma Sultan’ın saraylarının bulunduğu Taşlıkburnu’da 1826/27’de kurulan iplik fabrikasında (Riştehane-i Amire) askerler dışında hafif suçlular çalıştırılıyordu. Bunların bir bölümü şehrin emniyet güçleri tarafından gönderilirdi (Bu gün bu alanın bir bölümünde Eyüp Lisesi vardır). Fabrika; donanmadaki gemilerin yelken gereksinimini karşılamak, yeni kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye için yazlık elbise ve iç çamaşırları üretmek amacıyla Evkaf-ı Hümayun Nezaretine bağlı olarak kurulmuştur.
Kuruluşu öncesinde vardiya başına 114 işçi ve 11 at ile çalışması öngörülen fabrika, 65 işçi ve 12 at ile çalışmaya başlamıştır. 1830’larda tam kapasite ile çalışmaya başlayan fabrikada,yaklaşık olarak  110 işçi çalışmış yıllık iplik üretimi de  yaklaşık olarak 80 bin kilograma ulaşmıştı. Bunun bir bölümü fabrika içerisinde işlenmiş, bir bölümü de dışarıya satılmıştır. Başlangıçta kâr eden işletme yeni fabrikaların kurulması ve yelkenli gemilerin taşımacılıkta kullanılmamasıyla önemini yitirmiştir.