Açık bilim, açık bilimsel donanım!

Bilgiye erişimin geçmişe göre çok daha kolaylaştığı bir çağda yaşıyoruz. Kitle iletişim araçlarının çoğalması ve çeşitlenmesi ve günlük hayatın bir parçası haline gelmesinin sonuçları bunlar. Bu eğilimin bilim dünyasına yansıması ise açık bilim yayıncılığı tartışmaları ile oldu. Bu aslında yeni bir tartışma değil. Bu alanda tekel olan birkaç yayınevi bulunmakta. Bu yayınevleri, yüzlerce yüksek etki faktörlü (Çok bilinen, bilim dünyasında etkisi yüksek) dergiyi onlarca yıldır yayınlıyor. Bu yayınevlerinin yayımladıkları dergilere erişmek için  büyük miktarlarda ücret ödemek gerekiyor. Bilim insanları çalıştıkları üniversite, enstitü vb. kurumların kütüphaneleri aracılığı ile bu yayınlara ulaşabiliyor. Kurum kütüphaneleri bu tür yayınlara erişim için, bu yayınevi tekellerine oldukça yüksek ücretler ödüyor. Yüksek ücretler nedeniyle kurum kütüphaneleri her bilimsel dergiye abone olamıyor ya da bazı dergilerin belirli sayılarına abone olabiliyor.  Bu da bilimsel bilgiye erişimi bilim insanları açısından dahi sorunlu hale getiriyor.  Bunların dışında bu tür yayınlara erişimse makale başına ödenen yüksek ücretler aracılığı ile mümkün(!). 2000’li yıllarda PLOS (Public Library of Science) vb. platformlar, bilimsel yayınlar alanında yaşanan tekelleşmeyi bir ölçüde kırarak, bilimsel bilgiyi kamunun erişimine açtı. Açık bilim platformlarında yayımlanan makalelere internet üzerinden herkes ücretsiz erişim hakkına sahip. Ancak büyük yayınevi tekellerinin bu alandaki hegemonyası hâlâ sürü-yor. Türkiye gibi ülkelerdeyse bilimsel bilgiye erişim, TL-$-€ çevrimi nedeniyle daha da maliyetli. Bilim insanlarının, özellikle araştırmanın can damarında yer alan yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin geliştirdikleri pratik dayanışma yöntemleri bulunuyor.  Bakınız Ekşisözlük makale aranıyor duyuruları (Bu başlık altında, 2007 yılından bu yazının yazıldığı 11 Mart 2016 tarihine kadar 1359 sayfa yazışma olmuş).1

Üç boyutlu yazıcıların günlük yaşama girmeye başladığı şu günlerde, açık bilim tartışmaları başka bir boyuta da evrilmiş durumda. Özellikle yaşam bilimleri alanında yapılan laboratuvar araştırmalarında kullanılan alet ve ekipmanlar oldukça pahalı ve bunların alımları, bakımları, sarf malzemeleri yüksek maliyetleri de beraberinde getiriyor. Bugün, laboratuvar aletlerini bilim insanlarının kendilerinin yaparak, daha ucuza mal edebileceği açık bilim platformları kurulmaya başlandı bile. Nature dergisinin yeni sayısında yayınlanan habere göre geçtiğimiz hafta Avrupa’nın parçacık fiziği laboratuvarı olan CERN’de toplanan bu konuya gönül vermiş yaklaşık elli kişilik bir grup bu alandaki tasarımları karşılaştırmak ve paylaşmak, ve diğer araştırmacıların bu alana dikkatlerini çekmek üzere toplandı.2-3 Bu konferans bu alana dair ilk konferans olması bakımından önemlidir. İnternet üzerinden herkesin ücretsiz olarak erişebileceği, üç boyutlu yazıcılar ya da lazer kesicilerle hazırlanabilecek laboratuvar alet ve ekipmanlarına dair donanım planlarının “açık donanım” hareketinin pek çok savunucusu tarafından çoktan hazırlanmış olduğunu duyurmakta fayda var. Örneğin CERN’de bu donanım planlarının depolandığı ve paylaşıldığı bir alan bulunuyor.4  Ancak bu ekipmanların daha hızlı, kaliteli ve verimli gelişebilmesi için, bu planların daha fazla bilim insanı tarafından bilinmesi, geliştirilmesi ve kullanılması gerekli. Bilim dünyası, aslında bu şekilde tekellere karşı, bilim bütçeleri ile bilimsel altyapı açısından ülkeler- laboratuvarlar arasında görülen fırsat eşitsizliğine karşı alternatifler üreterek kendi dayanışma ağlarını oluşturuyor.

(1) https://eksisozluk.com/makale-araniyor-duyurulari—1692367?p=11
(2) Nature 531, 147–148 (10 March 2016) doi:10.1038/531147a
(3) http://openplant.org/gosh/
(4) http://www.ohwr.org/