Amberde yakalanan doğa tarihi

Ağaçların savunma/korunma mekanizması olarak salgıladıkları reçinelerin fosilleşmiş hali olarak tanımlayabiliriz amberi. Tarihin çok eski devirlerinden beri, binlerce yıldır insanlar amberi çeşitli takıların yapımında kullandı. M.Ö 8000’den kalma bazı mezar alanlarında amberden yapılan takılara rastlandı. Bu değerli fosilin adı Homeros’un Odysseia (Odesa) destanında da geçiyor. En çok bilinen amber Baltık Denizi amberidir. Baltık Denizi’nden çıkarılan ve kıyılara vuran bu amber, Baltık kraliçesinin efsanesine konu olmuştur 1.  Efsaneye göre gök gürültüsü ve şimşek tanrısı Perkun, Baltık Denizi’nin güzel kraliçesi Jurata’ya aşık olur. Perkun yarattığı fırtınaların Jurata’nın sularına yaklaşmasına izin vermez.  Jurata hükümranlığı altındaki deniz canlılarını koruyacak kanunlar koyar. Büyük miktarlarda balık avlayacak tuzakların kurulmasını yasaklar. Jurata dil balığı yemeyi çok sever ve hizmetkarlarına her bir dil balığının yarısını denize geri atmalarını emreder. Efsaneye göre onun büyülü güçleri bu yarım balıkların yaşamasını sağlayacaktır. Baltık Denizi kıyılarında yaşayan bir balıkçı bu kurala uymaz. Jurata ona çok kızar ve onu suda boğmak isterken, birbirlerine aşık olurlar. Jurata her gece sevdiği balıkçıyı görmek için kıyıya yüzer ama bir faniye aşık olarak o da yasayı çiğnemiştir. Perkun bu duruma çok sinirlenir ve yıldırımlar yollayarak Jurata’nın amber sarayını, içinde Jurata ve saraya zincirlenmiş balıkçı ile birlikte yerle bir eder. Ne kraliçeden ne de balıkçıdan bir daha haber alına-bilir. Jurata’nın sarayından geriye kalan amber parçaları zaman zaman Baltık Denizi kıyılarına vurur. Büyük ya da Yaşlı Plinius olarak bilinen Gaius Plinius Secundus Maior’un (Ölüm yılı MS 79) Naturalis Historia (Doğa Tarihi) isimli insanlık tarihinin de ilk ansiklopedisi olarak kabul edilen ve 37 kitaptan oluşan dev yapıtında, 37. kitapta, içinde karınca olan bir taştan ve bunun muhtemelen amber olduğundan bahsedilmektedir2.
Benim kuşağımın amberle tanışması sanırım takılardan ve efsanelerden çok 1993 yılında sinemalarda gösterilen Jurassic Park’ın üç Oscar ödülü kazanmış birinci filmi ile oldu. Filmde, amberin içindeki sivrisinek, ve bu sivrisinek ile birlikte onun ısırdığı dinozorun kanının amberin içinde korunması, dinozor DNA’sının saflaştırılarak dinozorların klonlanmasına olanak tanımıştı. Rekombinant DNA teknolojisinin henüz emekleme safhasında olduğu doksanlı yıllarda, DNA teknolojisi ile de bu film aracılığı ile tanıştık. Çeşitli böcekleri, bitkileri, tüyleri içerebilen amber fosilleştiği dönemin de bir kesitini sunar bize.
Fungal Biology dergisinde 22 Haziran 2016 tarihinde online olarak yayınlanan makale, amberde nadir rastlanabilecek bir fotoğrafı sunmakta3-4. Yaklaşık 50 milyon yaşındaki bu Baltık amberinde, bu sefer kaçmayı başaran bir böceğe ait dış kabuk, bir memeli kılı ve bir mantar bulunuyor. Makalenin yazarı, George Poinar’a göre bu dış kabuk günümüzdeki “baston” böceklerini andırıyor. Poinar’ın bulgularına göre, amberde görülen küçük mantar muhtemelen bir kemirgen tarafından bir ağacın dibinde ısırılmış, bu sırada baston böceğine benzer bir böcek de bu mantardan beslenmeye çalışmış. Bu böcek ağacın reçinesi tarafından kaplanmadan, korkudan kabuğunu bırakıp kaçmayı başarmış. Amberde fosilleşmiş üç canlıya ait kalıntılar bize elli milyon yıl öncesine dair dolaylı bir fotoğraf veriyor ve canlı biyoçeşitliliğine dair bilgilerimizi genişletiyor.

(1)http://info-poland.buffalo.edu/classroom/legends/QB1.pdf
(2) Pliny the Elder, The Natural History. John Bostock, M.D., F.R.S., H.T. Riley, Esq., B.A., Ed (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+toc)
(3) George Poinar. A gilled mushroom, Gerontomyces lepidotus gen. et sp. nov. (Basidiomycota: Agaricales), in Baltic amber. Fungal Biology, 2016; DOI: 10.1016/j.funbio.2016.06.008
(4) Oregon State University. “Terrified insect escapes a permanent tomb -- 50 million years ago.” ScienceDaily. ScienceDaily, 14 July 2016. <www.sciencedaily.com/releases/2016/07/160714100208.htm>.