Liken ortak yaşamının bilinmeyen sakinleri

Eski duvarların üzerinde ya da kayaların, ağaçların üzerinde yer alan çoğunlukla sarı ya da beyaz renkli yosuna benzer biyokütleleri hiç fark ettiniz mi? Bu biyokütleler yani likenler, ortak yaşamın (simbiyozun) en klasik örneklerindendir. ABD’nin Wisconsin eyaletinde yaşayan yerli halk olan Menomini’lerin efsanesine göre likenler yara kabuklarıdır. Efsaneye göre Må’nåpus arkasını yakar. Yaralanan deriyi değiştirmek, yenilemek için bu kabuklar oluşur ve Må’nåpus kayalardan kayarken, oluşan kabuklar kayaların üzerinde düşer ve öylece kalır.1 Bu yerli efsanesinin konusu olan likenlerin bir kısmının gerçekten de yara kabuğuna benzer bir dokusu bulunmaktadır.

Likenler ekosistemde çok önemli roller oynar. Kayaların parçalanarak toprağın oluşması, havadaki azotun bağlanması ve bitki tarafından kullanılabilir hale gelmesi onların sayesindedir. Çevre sağlığının da önemli göstergelerindendir bu canlılar. Bu nedenle onların oluşumlarını, evrimlerini anlamak oldukça önem taşıyor. İlk kara canlıları arasında yer alan likenlerin evrimini anlamak, canlıların evriminde sudan karaya geçişi de anlamanın anahtarı olacaktır. 

Likenlerin pek çok farklı türü bulunuyor. Dünya üzerinde 20-30 bin farklı türü bulunan likenler bugüne kadar (yaklaşık 140 yıldır) mantarlarla, fotosentez yapabilen alglerin ya da siyanobakterilerin ortak yaşam üniteleri olarak biliniyor2. Likenlerin bugüne kadar olan tanımları onların iki organizmanın ortak yaşamı olduğuna dairdi. Bugün bu klasik tanımlama Toby Spribille ve ekibinin  Science dergisinin 21 Temmuz 2016 tarihli sayısında rapor makale olarak yayınladıkları çalışmalarıyla değişti3-4. Araştırma, onlarca yıldır likenler üzerinde çalışmalar yürütüldüğü halde bugüne kadar keşfedilememiş bir bilgiyi açığa çıkardı. Bazı liken türlerinin ortak yaşamında mantar ve alglere ek olarak bir maya türü de bulunuyordu. Bu maya türünün ürettiği ikincil metabolitler yani kimyasallar, likenlerin avcı canlılarla savaşmasına yardımcı oluyor ve diğer mikropları buradan uzak tutuyordu. Araştırmada mantar-alg-maya ortak yaşamının altı kıtadaki likenler için de geçerli olduğu ortaya çıkarıldı. 

Likenler yaklaşık 140 yıldır bilim insanlarının mikroskobu altında ve mayaların varlığı bugüne kadar keşfedilememişti. Bugünkü keşfi ise, aynı tür mantar ve algden oluşan ancak farklı özellikler gösteren iki liken türünün (vulprinik asit üreten ve sarı renkli Bryoria tortuosaile aynı asidi üretmeyen koyu kahverengiBryoria fremontii) karşılaştırılarak bu farka neden olan faktörün araştırılmasına ve mRNA transktriptom dizileme teknikle-rine borçluyuz. Bu iki türün arasındaki farka yeni keşfedilen mantar-alg-maya ortak yaşamı neden oluyor. 140 yıldır mikroskoplardan bakan gözler, bu ortak yaşamda mayanın da var olduğunu ancak bugün görebildi.

1 http://web.uvic.ca/~stucraw/part1.html
2 http://rbg-web2.rbge.org.uk/lichen/
3 T. Spribille et al. Basidiomycete yeasts in the cortex of ascomycete macrolichens. Science, 2016 DOI: 10.1126/science.aaf8287
4 Purdue University. “Yeast emerges as hidden third partner in lichen symbiosis.” ScienceDaily. ScienceDaily, 21 July 2016. <www.sciencedaily.com/releases/2016/07/160721151213.htm>.