Yaşamın çeşitliliğinin aynası olarak funguslar

Yediğimiz ekmeğin, peynirlerin, çok çeşitli alkollü ve alkolsüz içeceklerin, antibiyotikler başta olmak üzere kullandığımız bir çok ilacın, sanayide çeşitli süreçlerde kulanılan bir çok enzimin kaynağı onlar. Funguslar bakterilerden farklı olarak, hayvanlar ve bit-kiler gibi ökaryotik canlılar. Mayalar, küfler ve şapkalı mantarlar fungusların en bilinen üyeleri. 

Geçtiğimiz hafta, Londra yakınlarında bulunan Kew Kraliyet Botanik Bahçeleri’ndeki bilim insanları tarafından yayınlanan “Dünya Funguslarının Durumu” başlıklı rapor, funguslar aleminin yaygınlığını, çeşitliliğini ayrıntılı göstermesi, alandaki son gelişmelere işaret etmesi ve ihmal edilen koruma çalışmalarının altını çizmesi bakımından oldukça önemli1. Ancak bu önemli rapor gazetelere plastik dönüştüren funguslar sayesinde haber olabildi. Raporun plastik dönüştüren fungusları örnek olarak verdiği bölüm elbette çok önemli. Funguslar dünyanın en büyük dönüştürücü organizmaları. Doğada en fazla bulunan polimer olan bitkilerin yapısındaki selülozun en büyük dönüştürücüsü onlar. Bunun yanında, raporda da belirtildiği gibi 2017 yılında İslamabad’da bir çöplükten ayrıştırılan fungus türü olan Aspergillus tubingensis’, poliüretanı dönüştürebilmesi bakımından oldukça önemli. Çevresel kirliliğin önlenmesinde, çevresel atıkların ayrıştırılmasında (petrol ve türevlerinin temizlenmesinden tutun, plastiklerin geri-dönüşümüne) önemli olan funguslar, bu dönüştürme potansiyelleri bakımından insan eliyle yaratılan kirliliğe çare olarak araştırılıyor.

Bu yazıda, raporun altını çizdiği diğer önemli noktaları aktarmaya çalışacağız. Fungusların biyoçeşitliliği muazzam. Bugün yeryüzünde yaşadığı tahmin edilen 3.8 milyar civarında fungus türünden 144 bini tanımlanmış durumda. Bu sayı her geçen gün artıyor. 2017 yılında 2 bin 189 yeni fungus türü tanımlandı.

Funguslar genel olarak bitkilere daha yakın canlılarmış gibi algılanır ancak filogenetik analizler ve diğer çalışmalar, fungusların hayvanlar alemine daha yakın olduğunu gösteriyor. Fungusların DNA dizilerine dayanan filogenetik analizler, onların son 1 milyar yıllık evrimlerine ışık tutuyor.  Son yıllarda oldukça hızlanan ve ucuzlayan DNA dizileme teknolojileri ile 1500’ün üzerinde fungusun genom dizisi belirlendi. Bu da, bu alandaki önemli bilimsel gelişmelerin önünü açmış oldu. Tüm bunlara ek olarak, yenilebilir mantarlar ve tıbbi mantarlar, dünyada büyük bir pazar payına sahip. Ancak raporda da belirtildiği üzere Avrupa makromantarlarının yüzde 10’unun nesli tükenme tehlikesinde. Dünya çapında yalnızca 56 fungus türü IUCN’in Kırmızı Listesine girebilmiş durumda.

Şimdiye kadar saydıklarımız, fungusların yararlı özellikleri. Ancak Kew Bahçeleri’nin Bilimsel Direktörü olan Katherine Willis, onları dünyadaki bitkilerin yüzde 90’ının besinlerini sağlayan dönüştürücüler ve aynı zamanda ekosistemlere geri dönülemez zararlar verebilen organizmalar olarak Dr. Jekyll ve Mr. Hyde’a benzetiyor2. Bitki-fungus et-kileşimleri insanlara büyük yarar sağlasa da bunun zararlı olan formlarını bitki patojeni olan funguslarda görüyoruz.  Hızla yayılan bir çok bitki hastalığının nedeni bu patojenik türler. Bitki patojeni olanların dışında böcek patojeni ya da memeli patojeni olanları da bulunuyor. Örneğin karıncalarla ortak yaşam süren zararlı bir fungus türü, onları zombi karıncalar haline getiriyor.

Kew Botanik Bahçeleri’nin tarihçesi ve fungus koleksiyonları Darwin’in ve ünlü Çocuk Kitapları Yazarı Beatrix Potter’ın yaşadığı döneme kadar uzanıyor. Beatrix Potter’ın bu alandaki maceralarını bir başka yazıya bırakalım. Kew Botanik Bahçeleri’nin ayrıntılı raporu, fungusların ayrıştırıcılar, dönüştürücüler, patojenler; yiyecek ve ilaç kaynağı olarak önemlerine bir kez daha dikkatleri çekiyor.

1- https://www.kew.org/science/who-we-are-and-what-we-do/strategic-outputs-2020/state-of-the-worlds-plants-and-fungi

2- https://gulfnews.com/culture/science/respect-the-world-s-fungi-says-royal-botanic-garden-1.2277600