Kovid-19 ile mücadele: ‘Güneşi patentleyebilir misiniz?’

Şubat ayı sonunda ABD Kongresinde eski ilaç firması lobicisi ve yeni Sağlık ve Sosyal Hizmetler Bakanı Alex Azar olası bir Kovid-19 aşısı için özel sektörün yatırımlarına ihtiyaç duyduklarını ve devletin aşı üzerinde fiyat baskısının bu yatırımları engelleyebileceğini belirtip aşının herkes için satın alınabilir fiyatta olmasını garanti edemeyeceğini söylediğinde tepkileri üzerine çekmişti. Azar’ın bu açıklamayı yaptığı tarihte Çin’de vaka sayısı 80 bine dayanmış, dünyanın geri kalanındaki vaka sayısı ise binlerle ifade ediliyordu. ABD’de ise vaka sayısı henüz sadece 60 idi. Aradan bir ay geçti, dünya genelindeki Kovid-19 vaka sayısı 500 bini, ABD’deki vaka sayısı 80 bini aştı. Türkiye’de ise resmi Kovid-19 vaka sayısı bu yazı yazılırken 3 bin 629 idi.

Kovid-19’u kısa bir süreliğine bir kenara bırakıp 67 yıl ve birkaç gün öncesine, 26 Mart 1953’e dönelim. Çocuk felci yıllardır çok sayıda can almaktadır. Bir önceki yıl ABD’de çocuk felci vaka sayısı 50 binin üzerindedir ve bu vakaların 3 bin 145’i hayatını kaybetmiştir. Ulusal bir radyo programında Medikal Araştırmacı Dr. Jonas Salk çocuk felcine karşı bir aşıyı başarıyla test ettiğini duyurur. Bu duyurunun ardından çıktığı bir televizyon programında sunucu ile Dr. Salk arasında o efsanevi diyalog geçer:

            Sunucu: Bu aşının patenti kimde?

            Salk: Halktadır diyebilirim. Patent falan yok. Güneşi patentleyebilir misiniz?

Dr. Salk’ın patentsiz aşısı sayesinde çocuk felci dünyadan büyük ölçekte silindi.

Tekrar günümüze, Kovid-19’a dönme vakti. İlaç tekelleri ve lobileri olanca aç gözlülükleriyle patent çığlıkları atadursun, Kosta Rika Hükümeti, Dünya Sağlık Örgütünden(DSÖ) gönüllülük temeline dayanan ücretsiz ya da makul fiyatlarla erişilebilecek bir Kovid-19 patent havuzu oluşturmasını talep etti. Ekvador ve Şili Dünya Ticaret Örgütü sözleşmelerine dayanarak salgınla mücadelede çeşitli ilaç ve aşılara halkın erişimini sağlamak için patent sahiplerinden izin alınmadan çeşitli ilaç ve aşıları kopyalamalarını sağlayacak yasal düzenlemeleri yaptı. Öte yanda ise patent sahiplerinden sadece AbbVie gibi birkaç tanesi Kovid-19 ile mücadelede patentlerini zorlamayacağını duyurdu.

Patent meselesinin koronavirüs ile mücadelede yarattığı sıkıntı sadece ilaçlarla da sınırlı değil. Mevcut durumda maske, yüz kalkanı, solunum cihazı ve çeşitli cihazlara ait parçaların temini dünyanın birçok yerinde ciddi şekilde sıkıntılı. Üretici firmalar siparişlere yetişemiyor ancak en iyi ihtimalde ürünlerinin başka ellerde üretilmesine karşı çıkmıyorlarsa bile yardımcı da olmuyorlar. Öte yanda ise dünyanın birçok yerinden çok sayıda insan irili ufaklı gruplar halinde güçleri yettiğince bu ekipman krizini aşmak için açık kaynaklı çözümler üretiyor. MIT’te ve Minnesota Üniversitesinde iki ayrı ekip düşük maliyetli ve açık kaynaklı birer solunum cihazı üzerinde çalışıyor. Bunların dışında Maker hareketi olarak anabileceğimiz kitlenin içinde de çeşitli benzer çalışmalar söz konusu. İtalya’da piyasada bulunan bir dalış maskesini 3-boyutlu (3D) yazıcı ile basılan bir parça ile solunum cihazı maskesine çevirmeyi başardılar. Parçanın projesine isteyen kolayca ulaşabiliyor. Türkiye’de de benzer girişimler var. 3BoyutluDestek hareketi tüm ülkeye yayılmış bir 3D yazıcı ağı kurdu ve yüz kalkanı üretimine başladı bile.

Basit kumaş maske üretiminden filtresi değişebilen maskeye ya da solunum cihazı parçalarına dek bu yazının sınırlarının alamayacağı kadar çok gönüllü girişim mevcut. Bu girişimlerin hemen hepsi de aslında seri üretime kıyasla çok daha yavaş olan 3D yazıcı, el dikişi, ev dikiş makineleri vb. kullanıyorlar. Kapitalizmin o çok övülen üretim kapasitesine rağmen varlığının da bir parçası olan açgözlülüğü nedeniyle başa çıkmadığı bu dev ihtiyaçla dev tekellerle kıyaslanamayacak denli küçük olanakları ile başa çıkmaya çalışan bütün bu gruplar bir yandan da kârı değil halkı ve halk sağlığını esas alan başka türlü bir bilimin ve başka türlü bir üretimin mümkün olduğunu kanıtlıyor.