‘Yeni İnsan’ arayışı-1: Erken dönem Sovyet sporunda tartışmalar

19. ve 20. yüzyılda siyasi bir kimlik edinen ve kitlelere seslenen hemen her toplumsal aktör kendi ideal insanının nasıl olduğuna dair bir tasavvur ortaya koydu. Bu tasavvurlarda ahlaki değerlerle yetinmeyerek fiziksel kudrete vurgu yapmaya özel bir önem verildi. Devrimler, altüst oluşlar, savaşlar çağındaydık ve bunların tümü daha önce hiç olmadığı kadar fazla sayıda insanın bir araya getirilmesini gerektiriyordu. Miletli Thales’in “Hangi insan mutludur? Sağlam bir vücuda, zinde bir akla ve uyumlu bir yapıya sahip insan” sözleri 2 bin 500 yıl sonra yeniden yankılanmaya başlamıştı.

Rus Avangardı’nın önemli isimlerinden El Lissitzky’nin 1923 tarihli “Yeni İnsan” eseri, Rusya’da da en az 70 yıldır süregelen bu arayışın bir parçasıydı. 1913’te St. Petersburg’da sahnelenen fütürist opera “Güneşe Karşı Zafer”den ilham alan El Lissitzky ve Süprematist Hareketin Kurucusu Kazimir Maleviç’i, “yeni insan” arayışında etkileyen edebi figür ise Çernişevski’nin “Nasıl Yapmalı” romanındaki Rahmetov’du.^* İdealleri için gündelik hayatın zevklerini bir kenara bırakan ve fiziksel gücünü yükseltmeye odaklanan Rahmetov, farklı özellikleriyle Kropotkin’den Lenin’e pek çok devrimcinin yanı sıra sanatçıları da etkilemişti. Rusya’da devrim sonrasında “Yeni İnsan”ın inşasına ilişkin tüm tartışmalar ondan bir parça içerecekti.

***

Karşı devrimcilerin yenilgiye uğratıldığı, “İç Savaş”ın büyük oranda bittiği 1921 sonrası devrim topraklarında spor politikasının nasıl ele alınacağı tartışmalıydı. Ancak 1. Paylaşım Savaşı ve devrimi takip eden 1918-1921 süreci şartları epey ağırlaştırmıştı. Spor bu dönemde Lenin’in daha önce ideal bir topluma göre yaptığı “tozpembe” tanımlara^** indirgenebilecek durumda değildi. Devrimi ayakta tutmak için verilen ölüm kalım savaşına katılacak bireylerin inşası yolunda çok daha katı, militer bir plan gündemdeydi. Tüm spor organizasyonları genel askeri eğitimin merkezi olarak kurulan Vsevobuch’un altında toplandı. Bu temel kalıcı olacaktı ve ileride kurulacak birçok spor kulübünün de merkezinde CSKA (Ordu) ve Dinamo (İçişleri Bakanlığı - Polis) yer alacaktı.

İç Savaş sonrası geçici NEP (yeni ekonomik politika) programını yürürlüğe koyan SSCB’de toplumun farklı alanlarında farklı eğilimler öne çıktı. Sporda farklı eğilimlerin en dikkat çekici olanları Hijyenistler ve Proletkült’tü.

Hijyenistler, spora hakim olan askeri odakların rekabetçi sporları merkeze alma eğilimine karşı tüm rekabetçi sporları reddediyordu. Sporu sadece bireyin ve toplumun sağlıklı bir fiziksel yapıya ulaşması için bir araç olarak gören Hijyenistler, rekabetçi sporların, insan için fiziken ve zihnen yaralayıcı olduğunu savunuyordu. Hijyenistler ayrıca sporun katılımcı olması gerektiğini söyleyerek izleyicilerini pasifize eden futbol gibi “tribün sporlarına” karşı çıkıyordu.

Proleter Kültür Hareketi (Proletkült) ise “burjuva” olarak tanımladığı tüm devrim öncesi kültürel yapıyı yadsıyordu ve buna spor da dahildi. Burjuva toplumundan kalma rekabetçi sporlara karşı yeni proleter oyunlar icat eden, futbol gibi bazı popüler sporları radikal şekilde değiştiren Proletkült’ün enteresan buluşları tamamen katılımcılığa dayalıydı, onlar da “pasif spor izleyicisi”ni katlanılmaz buluyordu.

Spor çevrelerindeki bu tartışmalar 1930’ların başlarına kadar sürdü. Ancak Parti, 1925’te aldığı kararla deneysel, ütopyacı ve hayatta pek de karşılığı olmayan anlayışlara karşı çıkarak topluma gerekli değerlerin aşılanması yolunda yüksek performansa dayalı rekabetçi sporların güçlendirilmesinden yana olduğunu ilan etti.

“Yeni İnsan” gökten zembille düşmeyecek, “yeni spor” geçmişin mirası üzerinde yükselecekti… Ama nasıl? Haftaya 1925 sonrası gelişmelere bakalım.

^* Bu meselenin ayrıntılı işlendiği makale için John E. Bowlt’un “Body Beautiful: The Artistic Search for the Perfect Physique” yazısına bakılabilir. John E. Bowlt, Olga Matich: Laboratory of Dreams: The Russian Avant-Garde and Cultural Experiment (Stanford, CA: Stanford University Press, 1996) 37-58.

^** https://www.evrensel.net/yazi/77522/sscbde-spor-anlayisi-ve-temelleri-1