Şaşı bakmak: COVID-19 ve mavi iller

Şaşıydı. Tarihsel coğrafyanın öncüsü oldu. Tarihin miladında Amasya’da yaşadı (MÖ 64-MS 24) ve 17 ciltlik Geograficha (Coğrafya) adlı yapıtı yazdı. Gözlerinden esinle o gün bugündür tıpta şaşılık onun adıyla anılır: Strabismus

Strabon, eserlerinde şehirleri, denizleri, ırmakları kuru kuruya isimlendirmedi, “kara ve denizdeki şeyleri, hayvanları, bitkileri, meyveleri ve çeşitli bölgelerde görülen başka her şeyi” birlikte yazdı.

Geldik bugüne. Son bir haftadır köy kahvesinden akademiye ülkede bir harita konuşuluyor: ‘Türkiye kontrollü normalleşme COVID-19 risk haritası’. Türkiye haritası il il dört ayrı renk: Misal kırmızı çok yüksek riskli, mavi ise en düşük riskli iller...

Sahi konuştuğumuz halk sağlığı bağlamında tıp mı, coğrafya mı, yoksa tarihsel coğrafya mı?

İl bazlı Türkiye haritasında bir alan var ki COVID-19 için 1 Mart 2021 itibarı ile masmavi. haritayı gösteren ülkenin Sağlık Bakanı.

Peki o masmavi illeri nasıl isimlendiriyoruz? Sağlık Bakanı gibi ‘Diyarbakır, Van, Hakkari...’ olarak mı ya da “güneydoğu illeri” diye mi anıyoruz salt?

Ya da Strabon yaşasaydı nasıl ele alırdı o dört renkli haritayı? Sanırım başka başlıklarda aynı coğrafyadaki diğer haritaları ayrı ayrı çizer, sonra da çakışan haritaları birlikte ele alırdı. Aynen doksanlı yıllarda Ata Soyer’in ele aldığı gibi.

Ata Soyer bir coğrafyacı değildi, halk sağlıkçı bir akademisyen ve meslek örgütü TTB’nin o dönem genel sekreteriydi. Daha doksanlı yılların sonunda TTB Büyük Kongresinde bir harita göstermişti. Üstelik Sağlık Bakanının geçen hafta gösterdiği haritayla mavi iller bağlamında birebir aynıydı. O Türkiye’de çocuk felci hastalığının en sık görüldüğü illerin haritasıydı. Ama hemen akabinde bir harita daha gösterdi: Türkiye’de faili meçhul cinayetlerin haritası. Ardından bu iki haritayı çakıştırdığında birebir örtüştüğünü, hasılı sağlığın salt bedensel ve ruhsal iyilik hali olmayıp bir o kadar da sosyal ve siyasal iyilik hali olduğunu görmüş olduk.

Günümüzde bir başka Halk Sağlıkçı, İlker Belek “1 Mart 2021 kademeli normalleşme kararlarına toplu bakış’ adlı yazısında; “Salgının izleme kriteri yanlış. Ülkemizde test vatandaşın talebine göre yapılıyor. Büyük ihtimalle test sayılarında iller arasında da önemli farklılıklar var. Dolayısıyla salgının seyrini hastalık hızı (vaka/nüfus) kriteri üzerinden izlemek yanlış. Zira test sayısı azaldıkça vaka sayısı da azalıyor, arttıkça da artıyor. Bu nedenle uygun kriter vaka/test oranıdır” demekte. Bu tespite katılmamak mümkün değil.  Zaten bu çokça dillendirilmektedir nicedir.

Ardından “Güneydoğu illerinin en düşük risk durumunda görünmesinin nedeni de muhtemelen test sayısının düşüklüğüyle ilişkilidir. Bu iller tanı ve takip olanaklarının yetersizliği nedeniyle kanser, verem gibi hastalıklar açısından da en düşük risk bölgesindedir” demekte. Bu değerlendirmeye de itiraz etmek olası değil. Ama, mavi renkli illerin adeta istatistiksel yanlış ele alıştan kaynaklandığını ifade etmesi ile sınırlı kalışı muhtemelen bir tercih edilmişlik. Bu tür metinleri okuyunca “körleşme” kaygım artar her daim. Çakışan haritaları hatırlamaktan uzaklaştırır okurlarını. Özünde bir tercihtir bu, özellikle de kıyısında köşesinde Kürtler geçiyor ya da yaşıyorsa.

Sevgili Ata Soyer’in bu akımla sert tartışmalara girdiği yer tam da burasıydı hayata veda edinceye kadar. Madem Ata Soyer aramızda değil artık, onun bıraktığı yerden haritalara bakmaya devam edelim. 1 Mart 2021 ‘Türkiye kontrollü normalleşme COVID-19 risk haritası’ ile birebir aynı o kadar çok harita var ki:

• Kayyum atanmış belediyeler haritası
• Metrekare başına düşen kara mayını haritası
• Ana dilinde sağlık hizmeti yasak iller haritası
• Faili meçhul cinayetler haritası
• Toplu mezarlar haritası
• Türkiye sokağa çıkma yasakları haritası (10 Ağustos 2015-1 Ocak 2020)
• Türkiye bebek ölüm hızları haritası

Bu haritalara ufak bir çaba ile okurun da ayrı ayrı sitelerde ulaşması mümkün. Misal TİHV web sayfasında Türkiye sokağa çıkma yasakları haritasını, İHD Diyarbakır Şubesi internet sitesinde faili meçhul cinayetler ve toplu mezarlar haritasına ulaşılabilir. Mesele birlikte görebilmekte.

Strabismus yani şaşılık günümüzde tedavi edilebilir bir hastalık. Ama onun tedavi edilemediği dönemlerden bugüne miras, halk arasında bir deyim var: ‘Şaşı bakmak’. Bu bazen bir aymazlık bazen de bir tercihtir. Mavi renkli iller söz konusu olunca bu tercih nicedir kök saldı.

Ve körleşme! Elias Canetti, Körleşme adlı başyapıtında “düşünce ile gerçeklik arasındaki kopuşun hikayesini anlatır.”

Denebilir ki Türkiye kontrollü normalleşme COVID-19  risk haritasındaki mavi illere bakış bir turnusol. Meseleye COVID ile sınırlı bir yerden ve salt rakamlar üzerinden teknik boyut ile bakmak bir tercih olarak okuru körleşmeye davet eder. Ama soldan ama sağdan...

Mesele politiktir. Siyasal iyilik hali daim kılınmadan ne çözümü mümkündür ne de ayrı ve yeni başlıklarda birebir örtüşen haritaların sona ermesi.

 Sağlıcakla kalın.