Madde-i müvellede-i emraz

Sanırım başlıktan hiçbir şey anlamadınız. Madde-i sariye desem de anlaşılmayacaktı. ‘Çağdaş Türkçenin etimolojosine’ dair en önemli kaynakçalardan olan Nişanyan sözlüğünde “Tıngır & Sinapian, Istılahat Lugati, 1892” atıfla virüs karşılığı olarak yer almakta. Madde-i müvellede-i emraz “hastalık doğuran madde”, madde-i sariye ise “bulaşıcı madde” anlamında virüs için kullanılmış bulunuyor.

Son dönem tıp ve haber kanalları arasındaki terminolojik geçirgenlik çok arttı. Belki de ilk kez bir dağ köyünde yaşayan ile kentsoylular aynı dönemde sık kullandıkları sözcük dağarcıklarını artırmış oldular. Pandemi, semptom, semptomatik, semptoloji, entübe, minimalize, izole, izolasyon, efektif, karantina, hijyen, hijyenik, viral, vital, deformasyon, dezenfeksiyon, dezenfektan, influence, enfeksiyon, enfeksiyöz, enfektif, mortalite, filyasyon ekibi vb… Hangi televizyonu açsanız pandemi günlerinde, uzmanların konuşmalarının vazgeçilmez sözcükleri bunlar. Sözcük dağarcığı arttı artmasına ama ana dilinde ya da resmi dili Türkçe olanlar için dağarcık artımından söz edilemez.

Politik figürler de benzer sözcükleri kullanmakta. Tercih edilen dil ile iddia edilen siyasal konum arasında sahicilik veya sapma bağlamında bundan daha iyi bir turnusol olabilir mi? Milliyetçi, ulusalcı, mukaddesatçı iktidar blokunun gelişemeyen, yetersizleşen Türkçe ile pek dertleri yok gibi. Türk Dil Kurumuna (TDK) dair açıklamaları ise basında görmek pek mümkün değil. Zaten kurumlar nicedir “out”, söz-karar-yetki Cumhurbaşkanlığı danışmanlarında.

Tıbbi terimlerin Türkçe karşılığı bağlamında geçmişte gerek toplum gerekse sağlıkçılarca benimsenen yeni kelimeler olmuştu. Misal, Osmanlı Türkçesinden kalan teşhis ve tedavi yerine ‘Tanı ve tanı koyma” zaman içinde yaygınlaştı. Şimdilerde filyasyon için uygun bir karşılık olarak ‘Alan taraması’ bu bağlamda sanki yaygınlaşacak. Dil zorlama ile olmaz, o yüzden TDK kimi önerileri toplumda fıkra konusu oldu sıkça. Şunun şurasında ülkede modern tıbbın kuruluşu bir asrı biraz geçti. Tükçe ve öncesinde Osmanlıca tıbbi neşriyat kısırlığı dili tıbbın gelişkin ülkelerinin diline hapsetti. Burada Latince’ye değinmekte yarar var. Günlük konuşma dili olmaktan çıkmış bu dilin tıp dili olarak kabulü evrensel ölçekte kabul görmüştür. Lakin, İngilizce bu tıp dilinde ciddi erozyonlara yol açtı zaman içinde.

Bir madde düşünün ki yakın yıllara kadar canlı olup olmadığı tartışıladursun; gelip dilimize kadar dünyayı dönüştürsün: Virüs!

Virüslerin ilk kez keşfi ile Osmanlı’da tıp fakültesi kurulması yakın tarihlere denk düşer. Dmitr Ivanovsky’nin 1892 yılında bir makalesinde tütün bitkisine bulaşan bakteri olmayan etken varlığı  açıklamasından ve Martinus Beijerinck’in 1898 yılında tütün mozaik virüsünü keşfetmesinden bu yana binlerce virüs keşfedildi

Etimolojiye dönecek olursak, Latince kökenli vīrus sözcüğü ‘zehir’ anlamına gelmekte. Wikipedia’da  “Hint-Avrupa dil kökeninden gelen diğer zararlı sıvılar ile Sankristçe’de viṣa poison, Doğu İran dillerinde vīša poison, Antik Yunanca’da ‘ἰός poison’  aynı anlamdadır” denmekte.

Geldik bizim coğrafyaya. Osmanlıca ‘Madde-i müvellede-i emraz’ ve ‘madde-i sariye’. Şimdilerde uluslararası ilişkilerde ‘Yeni Osmanlıcılık’  peşinde koşanların dahi hatırlamadığı tanımlar.

İngilizceye ve diğer batı dillerine bu kadar uyumlu bir ahvalde bizim coğrafyanın kadim dilleri Kürtçe, Ermenice, Süryanice vb. dillerin ‘pandemi günleri’ sözcüklerine dair sözcük karşılıkları kullanmayı denesek mi? Ne dersiniz?

Sağlıcakla kalın