Dış göç ve sinema (2); El kapıları ve dönüş umutları

1950 ve sonrasında yaşanan iç göçü konu alan ilk film film Halit Refiğ’in yönettiği “Gurbet Kuşları” (1964) adlı filmdi. Türkiye’de yaşanan göç, 1923 yılıyla ortaya çıkan ve sonraki yıllarda da devam eden etnik kökene dayalı mübadeleler ile başlar; 1950’li yıllarda da köyden-kente yaşanan hareketlenmelerle sürer. Yut dışına yaşanan ilk işçi göçü anlaşması 1961’de yapılır. Yurt dışı işçi göçünün sinemaya yansımasını esas olarak 70’li yıllarda görmeye başlarız.

“Türk Sineması, göç süreciyle karşılaşan birçok ülkedeki gibi, göç ve göçmen kavramlarına oldukça ilgi duyar ve bu alanla ilgili eserler verir. Bunun asli nedenini “Türk sinema sektörünün öncülerinin önemli bir kısmının göçmen oluşu veya bir göç kültürüne sahip olmalarına” bağlamaktadır. Bunlar arasında, Sigmund Weinberg, İpekçi Ailesi, Erman Ailesi ya da Şerif Gören, Metin Erksan, Atıf Yılmaz, Halit Refiğ, gibi önemli yönetmenler bulunmaktadır. Bu yönetmenlerinin göç sürecini yaşamış olmaları, sinemada göçün içselleştirilmiş bir süreç olduğuna yönelik bir çıkarıma yol açmaktadır.” ⁽¹⁾

Dış göç sürecini ele alan filmlerin yapılmaya başlanmasıyla özellikle işçi göçünün toplumsal etkilerinin merkeze alındığı ve dramatik bir dille anlatılan filmler yansır beyazperdeye. “Dış göç konusunu işleyen ilk film hangisidir?​” sorusuna akademisyenlerin, araştırmacıların verdikleri yanıt farklıdır. Geçen haftaki yazımızda belirttiğimiz gibi; kimi dış göç temalı ilk filmin Türkan Şoray’ın ilk yönetmenlik denemesi de olan “Dönüş” (1972) adlı film olduğunu yazarken, kimine göre de göre Halit Refiğ’in yönettiği “Bir Türk’e Gönül Verdim”(1969) adlı film, bu alandaki ilk örneği oluşturur.

Bazı kaynaklarda da dış göç konusun işlendiği ilk filmin, Hulki Saner’in yönettiği “Turist Ömer Almanya’da” (1966) adlı film olduğu yazılıdır. Ancak bu filmin herhangi bir kopyasının bulunmaması nedeniyle filmden bahsetmek veya kaynak bulmak zordur. “Turist Ömer Almanya’da” adlı film, işçi olarak Almanya’ya giden bir Türkiyeli işçinin, Alman kızı Helga ile olan aşkını anlatan bir komedidir. Ne yazık ki, filmin negatifleri kayıp olduğundan dolayı, filme ulaşmak olanaklı değildir.⁽²⁾

Yapılan farklı listelemeleri, belirlemeleri ortaklaştırarak Türkiyeli yönetmenler tarafından 1966-1993 yılları arasında çekilen dış göç konulu başlıca 25 filmden söz edebiliriz. ⁽³⁾

HASRETİNLE YANDI GÖNLÜM: DÖNÜŞ

Yönetmenlik koltuğunda ve başrolde Türkan Şoray’ın yer aldığı, Kadir İnanır ve Bilal İnci’nin oyuncu kadrosunda bulunduğu 1972 yılı yapımı Dönüş filmi, Almanya’ya giden İbrahim’in geride bıraktığı eşi Gülcan’ın küçük çocuğuyla yaşadığı dramı, verdiği mücadeleyi anlatır. Film, döneminin diğer örneklerinden farklı olarak, yalnız, yoksul ama boyun eğmeyen, onuruyla yaşamak için dik duran, yalnız bir kadının, erkek dünyasında erkeklere karşı verdiği varoluş mücadelesini merkezine alarak yalın, etkileyici bir dille yansıtır.

Gülcan, tarlasında ırgatlık yaptığı Reşit’in teklifini reddedip İbrahim ile evlenir. Fakat Reşit, Gülcan’ın peşini bırakmaz ve ondan intikam alabilmek için her türlü yola başvurur. Reşit, önce çifti borçlandırarak zor duruma düşürür. İbrahim düştüğü darboğazdan kurtulmak için Almanya’ya gitmek zorunda kalır.

Çocuğuyla tek başına köyünde yaşamaya devam eden Gülcan; bir yandan köyün ağası Reşit’in baskısı ve tacizleriyle uğraşırken bir yandan da, kocasından gelen mektupları okuyabilmek için köy öğretmeninden dersler alır. Erkek öğretmenle görüşmesini namussuzluk sayan cahil köy halkı, Reşit Ağa’nın da dolduruşuyla Gülcan’a ağır psikolojik şiddet ve baskı uygular; yalnızlaştırır.

Çocuğunun ölümüne kadar giden kötülüklere, saldırılara uğrayan Gülcan yollarda hasretle İbrahim’in dönüşünü bekler. Sonunda İbrahim döner, fakat artık o köyüne, ülkesine, insanına ve geride bıraktığı ailesine yabancılaşmış, kendine başka bir hayat kurmuştur. Tekrar gelmek üzere Almanya’ya döner İbrahim. Gülcan yine hasretle yolunu gözler, dönüşünü bekler. Bu kez de köyüne dönerken yolda kaza geçiren İbrahim ve evlendiği kadın hayatını kaybeder. Hayatta kalan “başka kadından olan” bu çocuğu Gülcan sahiplenir.

Yalçın Tura’nın müziği, Seha Okuş’un etkileyici sesi ve yorumuyla film boyunca dinlediğimiz, filmle özdeşleşen, birlikte anımsanan “Hasretinle Yandı Gönlüm” şarkısı da yaşananın yalın bir dille, çarpıcı bir gerçeklikle aktarıldığı filmin etkileyiciliğine, değerine değer katıyor, unutulmaz olmasına katkı sağlıyor. Filmin kurgusunda yer alan Şerif Gören, yapım asistanı olarak da yapım ekibinde görev alır.

DİPNOT

⁽¹⁾ Ayşe Toy Par, El Kapılarında Yeşilçam: 1970-1990 Arası Türkiye’de Dış Göç-Sinema İlişkisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: T.C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (2009)

⁽²⁾ Mustafa Demir, “Perdeye Yansıyan Gurbet, Türk Dış Göçü ve Sinema: 1971-1994 Yılları Arası Dış Göç Temalı Filmlerin Analizi” başlıklı Doktora Tezi

⁽³⁾ 1- Turist Ömer Almanya’da (1966, Hulki Saner), 2- Bir Türk’e Gönül Verdim (1969, Halit Refiğ),3- Baba (1971, Yılmaz Güney), 4- Dönüş /Gurbetçiler (1972, Türkan Şoray),  5-Almanyalı Yârim (1974, Orhan Aksoy), 6- El Kapısı (1974, Orhan Elmas), 7- Almanya'da Bir Türk Kızı (1974, Oksal Pekmezoğlu), 8- Otobüs (1974, Tunç Okan), 9- Almanya Acı Vatan (1979, Şerif Gören), 10- Gül Hasan (1979, Tuncel Kurtiz), 11- Kara Kafa (1979, Korhan Yurtsever), 12- Kardeş Kanı (1984, Muammer Özer), 13- Ölmez Ağacı (1984, Yusuf Kurçenli), 14- Gurbet (1984, Yücel Uçanoğlu), 15- Gurbetçi Şaban (1985, Kartal Tibet), 16- 40 Metrekare Almanya (1986, Tevfik Başer)17- Alamancının Karısı (1987, Orhan Elmas), 18- Polizei (1988, Şerif Gören), 19- Vatan Yolu (1988, R. Konyar, E. Günay), 20- Sahte Cennete Veda (1988, Tevfik Başer), 21- Almanya Acı Gurbet (1988, Yavuz Figenli), 22- Die Heirat / Düğün (1991, İsmet Elçi) 23- Sarı Mercedes / Fikrimin İnce Gülü (1992, Tunç Okan), 24- Elveda Yabancı (1993, Tevfik Başer), 25- Berlin in Berlin (1993, Sinan Çetin)