Karanlık örüntüler - ı

Colorado, birkaç gün önce yeni bir veri gizliliği yasasını meclisten geçirdi. Pek çok yönden güncel veri gizliliği yasaları ile benzerlik taşıyan bu yasanın belki en önemi yanı “karanlık örüntü”leri tanımlayarak bu yolla elde edilen onayların geçersiz olduğunu açıkça belirtmesi. Yasa, karanlık örüntüleri şöyle tanımlıyor: Karar vermeyi, kullanıcı özerkliğini veya kullanıcıların tercihlerini yıkmak veyahut da zayıflatmak üzere tasarlanmış veya bunun için maniple edilmiş kullanıcı arayüzü... Yasal metin biraz zor anlaşılır geldiyse 2010’da karanlık örüntüler kavramını ilk kez ortaya atan Harry Brignull’un tanımı daha anlaşılır olacaktır: Karanlık örüntüler kullanıcıların yapmak istemedikleri ancak yapmalarının örüntüyü yaratanın çıkarına olduğu eylemleri yaptırmak üzere aldatan arayüz tasarımı ögeleridir.

Web tabanlı herhangi bir servisteki hesabınızı kapamayı denediniz mi hiç? Eğer hesap kapatma seçeneği ilk bakılacak sayfada, örneğin “Ayarlar>hesabım” değilse ve hatta hesap kapama seçeneğini bulabilmek için sayfalarca gezinmeniz gerekiyorsa büyük olasılıkla bir karanlık örüntü ile karşı karşıyasınız demektir. Yerli alışveriş sitelerimizde de son yıllarda giderek yaygınlaşan “son bilmem kaç ürün” ya da “Az önce X kişi bu ürünü satın aldı” gibi mesajlara büyük olasılıkla denk gelmişsinizdir. Eğer aynı ürünü uzun süreli takip ederseniz, pek çok vakada o “son bilmem kaç ürün” mesajının sıfıra ulaşmasının ardından bir anda tekrar büyük bir sayıya sıçramasına tanık olabilirsiniz. Ya da eğer HTML ve JS ile biraz içli dışlı iseniz sayfa kaynağında “Az önce X kişi bu ürünü satın aldı” mesajının sadece sizin uçta yaratılan jenerik bir mesaj olduğunun ve gerçek satın almalarla alakası olmadığının ayırdına varabilirsiniz. Satın alma eğiliminizi arttırmaya dönük bu tip ayak oyunları da karanlık örüntülerden.

Kavramın Yaratıcısı Brignull karanlık örüntüleri 12 kategoriye ayırıyor:

• Aldatıcı sorular: İlk bakışta anlaşılan ile gerçekte ifade ettiği farklı olan sorular.
• Sepete sızma: Bir satın alma sırasında sizin istemediğiniz bir nesnenin çoğunlukla önden işaretlenmiş olarak gelen seçenekler aracılığı ile alışveriş sepetinize eklenmesi.
• Hamamböceği oteli: Girmesi çok kolay, çıkması ise bir o kadar zor servisler
• Gizlilik Zuckerlemesi: Facebook CEO’su Zuckerberg’e atıfla, paylaşma niyetli olduğunuzdan daha fazla kişisel veriyi kamuya açmak için aldatılma
• Fiyat karşılaştırma engellemesi: İki ürünü karşılaştırabilmeyi zorlaştırmak için birim fiyatların ya da karşılaştırmayı sağlayabilecek bilgilerin içerikte bulunmaması
• Yanlış yönlendirme: Dikkatinizin bir tarafa yönelmesini engellemek için bir diğer tarafa odaklanmanızı sağlama
• Gizli masraflar: Ödeme anına kadar görmediğiniz vergi, kargo ücreti vb.
• Yemle ve değiştir: Elde bulunmayan bir ürünle kullanıcıyı aldatıp başka bir ürün pazarlama
• Onay utandırma: Herhangi bir seçeneğin metninin onaylamaması halinde kullanıcıya suçluluk duygusu yaratacak şekilde yazılması
• Gizli reklamlar: İçerik gibi görünen reklamlar
• Zorunlu devamlılık: Ücretsiz deneme olarak başladığınız bir servisin ücretsiz süresi sona erdiğinde herhangi bir onay beklemeden usul usul kartınızdan para çekmeye başlaması.
• Arkadaş spamı: Arkadaşlarınızı bulmak için e-posta ya da sosyal medya hesaplarınıza erişim izni isteyen uygulamanın tüm arkadaşlarınıza sizin üzerinizden mesaj atması.

Karanlık örüntüler, zaman zaman denk gelebileceğiniz klasik tipte dolandırıcıların ve sahtekarların ayak oyunlarını andırsa da özellikle de yaygınlıkta bunların fersahlarca ötesinde. Amazon, Google ve Facebook gibi devlerden tutun da küçük alışveriş sitelerine, e-posta bültenlerinden yerel medya kuruluşlarına dek bu karanlık örüntüler yaygın bir biçimde kullanıcıları aldatmak için kullanılıyor. Ülkemizdeki pek çok site ve servis de iş modelinin içinde bu karanlık örüntüleri kullanıyor.