Tamir hakkı, yasalar, şirketler

ABD Federal Ticaret Komisyonu (FTC) çarşamba günü tamir hakkı ile ilgili yeni bir prensip belgesini^[0] oy birliği ile kabul etti. Belgede FTC’nin 2019’da düzenlediği atölyede cihazların kasalarını sökülebilir yapmamak, yedek parçaların piyasada bulunmasını engellemek, tamir kılavuzlarının yayımlanmasını engellemek, tamir araçlarının piyasada bulunmasını engellemek, yazılım ve donanım kilitleri koymak ve tasarımı tamiri engelleyecek şekilde yapmak gibi metotlarla üreticilerin tamir hakkını engellediğinin kanıtlarının ortaya konulduğu ve komisyonun bugüne dek şirketlerin tamir hakkının önüne koyduğu engeller konusunda çok zorlayıcı olmadığı hatırlatılıyor. Ardından tamir hakkını engelleyen bu yöntemlerle mücadelenin FTC açısından bir öncelik haline getirildiğinin duyurulduğu belgede dört maddelik bir başlangıç planı da ortaya konuyor.

FTC’nin planı esasen Magnuson-Moss Garanti Kanunu, Antitröst Kanunu, Sherman Kanunu ve Federal Ticaret Komisyonu Kanunu’nun ilgili maddelerinin uygulanması üzerine kurulu. FTC’nin kabul ettiği bu prensip belgesi tamir hakkının engellenmesinin ABD’de zaten yasa dışı olduğunun ancak bugüne dek şirketler lehine yasaların uygulanmasından kaçınıldığının da itirafı aynı zamanda.

Salt 2019’da dünyada çöpe giden elektronik atık miktarı 53.6 milyon ton. Bu miktarın 2030’da 75 milyon tona çıkacağı tahmin ediliyor. 2019’da bu atıkların sadece yüzde 17.4’ü geri dönüşüme girebildi. Yüksek gelirli ülkelerin bu atıkların bir kısmını düşük ve orta gelirli ülkelere ihraç ettiği de bilinen bir gerçek. Bu atıkların içerdiği toksik ve tehlikeli materyaller tartışmanın bir ayağı. Tartışmanın bir diğer ayağı ise bu atıkların içerdiği tantal, niyobyum ve nadir toprak elementleri.

Bütün bu tablo içinde şirketlerin temel tutumu asgari maliyet ve azami kârı sağlamak. Üretilen cihazların sınırlı ve şirketler tarafından önden belirlenmiş bir süre kullanılabilmesi de bu tutumun parçası, tamirin sadece “yetkili” servislerde yapılmasında ısrar da, piyasaya eski cihazlar için yedek parça sunmamak da, milyonlarca doları tamir hakkı karşıtı lobi faaliyetlerine yatırmak da… Mecbur kalındığında ya da reklam olarak bir karşılığı olduğunda ise bütün bunları yapan şirketlerin bir anda en büyük çevreci maskesini takması sıklıkla karşılaştığımız bir durum.

Bu ayın başında İngiltere’nin yeni tamir hakkı yasası yürürlüğe girmiş, Avrupa Komisyonu ise tamir hakkı yasalarının planlandığını duyurmuştu. Son olarak ABD’de FTC’nin bu konuya öncelik vereceğini açıklaması ile şirketler için durum biraz da olsa zorlaştı. Basit bir parça değişimi işlemi için dahi sizden misliyle para alan şirketlerin buna direneceğini ve lobi faaliyeti yürüteceğini öngörmek güç değil. Öte yandan özellikle ABD’de, traktörlerini kendileri tamir etmeleri engellenen çiftçilerin de önemli bir parçası olduğu güçlü bir tamir hakkı hareketi mevcut. Üstelik tamir hakkı çevre hareketleri açısından da destek verilen bir gündem. Türkiye’de henüz bu konuda maalesef bir hareketlilik yok. Ancak elektroniğimizin ezici çoğunluğunun ithal olduğunu göz önünde bulundurursak ABD ve AB’de tamir hakkı savunucularının galip gelmesi ülkemizdeki pratiği de ister istemez etkileyecektir.

^[0] https://bit.ly/3y3r1Y4