Türkiye’de Üçüncü Sinema (5)

Bir önceki yazımızda Erden Kıral’ın Üçüncü Sineması’na giriş yapmıştık. Kaldığımız yerden sürdürelim yazmayı.

Erden Kıral, 1978 yılında Yaşar Kemal’in Teneke adlı yapıtından hareket ederek ilk uzun metraj sinema filmi “Kanal”ı çeker. Topraksız, yoksul köylülerin ağa düzenine karşı verdikleri mücadelenin anlatıldığı filmde yöre halkının geçim kaynağı pirinç ekimidir. Kasabaya yeni atanan genç kaymakam ise bu sorunlara yabancıdır. Yörenin tek hakimi çeltik ağası Haşim Bey deneyimsiz kaymakamı avucunun içine alır. Kendi çıkarı için, devlete ait iki kanalı açtırır. Çevre köylerini su basar, sağlık koşulları yetersiz olduğundan çocuklar sıtmaya yakalanır. Kaymakam köylülerin uyarısıyla arkları kapatıp suyu durdurur.

1979 yılında da Orhan Kemal’in aynı adlı romanından uyarladığı “Bereketli Topraklar Üzerinde” adlı filminde Çukurova’daki işçilerin yaşamlarını gerçekçi bir şekilde aktarır beyaz perdeye. Köse Hasan, Pehlivan Ali ve İflahsızın Yusuf, iş bulup çalışmak için Çukurova’ya gelirler. Önce bir fabrikada, ardından bir inşaatta, sonra da çeltik tarlalarında çok ağır koşullarda işçilik yapmaya başlayan arkadaşların her birinin yolları ayrılır. “Bereketli Topraklar Üzerinde”, 1981’de Strasbourg Film Şenliği Büyük Ödülü’nü kazanırken, Kıral da aynı yıl Antalya Film Festivali’nde En İyi Yönetmen ödülüne layık görüldü. Ayrıca, Nantes Film Festivali Seçiciler Kurulu Özel Ödülü ve Nantes Film Festivali Sanat ve Deneme Filmleri Büyük Ödülü alan film, 1980’de 12 Eylül darbesi nedeniyle düzenlenmeyen Altın Portakal Film Festivali’nin ardından, 1981 yılında En İyi Film, En İyi Yönetmen ve En İyi Erkek Oyuncu (Yaman Okay) ödüllerini alır. Ancak En İyi Film ödülü, daha sonra filmin ‘muzur’ olduğu gerekçesiyle geri alınır. Kararı protesto eden Kıral, En İyi Yönetmen Ödülü’nü almayı reddeder.

Film Yeşilçam’ın üretim ilişkileri dışında yapılır, filmin sahipleri filmin ekibinden para yatıranlardır. Yıldız sistemine dayanmaz. Bu yanlarıyla da 1970’li yıllarda üretilen ilk bağımsız sinema örneklerindendir.

Erden Kıral, 1979 yılında da Ferit Edgü’nün O adlı romanından Onat Kutlar’ın yazdığı senaryoyla “Hakkâri’de Bir Mevsim” adlı filmi çeker, fakat film Türkiye’de ancak 1987’de gösterime girebilir.

Film 1983 Berlin Film Şenliği’nde dört ödül kazanır; Jüri Özel Ödülü (Gümüş Ayı), Uluslararası Sinema Yazarları (FIPREZCI) Ödülü, Uluslararası Sanat ve Deneme Sinemaları Birliği Ödülü ve Interfilm Ödülü. Ayrıca Korsika’da yapılan II. Akdeniz Kültürleri Şenliği’nde En İyi Film seçilmiştir.

1988’de çektiği “Av Zamanı” filminde bir aydının iç hesaplaşması yaşarken tanıştığı bir kadınla yaşadığı duygusal ilişkiyi anlatır. Erden Kıral’ın bu filmleri Üçüncü Sinema’nın Türkiye’deki örneklerinden kabul edilmektedir.

YAVUZ ÖZKAN: MADEN VE DEMİRYOL

“Kendisi de işçi kökenli olan Yavuz Özkan, açık propaganda ve sloganların hakim olduğu filmlerle Üçüncü Sinema’nın militan ruhunu yakalayan filmler çekerek Üçüncü Sinemacılar arasına girmiştir.”(1)

“Okula gidemiyoruz. Emperyalizmin maşası eli silahlı faşist çeteler canice saldırılarını sürdürüyorlar. İyiye yaklaşıldıkça tedhişçilerin saldırıları artıyor. Sokaklarda, kahvelerde, duraklarda insanları kurşunlamakla yetinmeyip evlerin kapılarını çalmaya, yurtseverlerin, devrimci aydınların üstüne ölüm kusmaya vardırdılar işleri. (…)

Benim kafamı karıştıran, faşizme karşı birleşik cephe oluşturması gereken devrimci güçlerin gün günden daha da bölünmesi.”

Yavuz Özkan’ın yönettiği Maden (1978) filminin bir sahnesinde İşçi Önderi İlyas’ın düşünceleri (yukarıdaki cümleler) kafa sesiyle yansır bizlere. “Bu filmde gelişen işçi sınıfı hareketine, iş birlikçi burjuvazinin indirmek istediği darbe girişimlerini sergilemeye çalıştım. Bir kamu kuruluşu olan demir yollarındaki greve ekonomik planda hiç ilgisi olmadığı halde politik planda ilgilenenlerin oynadıklarını sergilemek istedim. Bu ana tema içinde toplumun çeşitli kesimlerindeki örnekleri alarak bu baskı, terör ve demagojiyi örgütlü ve birlik içinde püskürtmenin mümkün olabileceğini vurgulamak istedim,” diyen Yavuz Özkan’ın “Demiryol” filmi de greve hazırlanan demir yolu işçilerinin Haydarpaşa Tren Garı’nda hummalı biçimde pankartlarını hazırladığı görüntüyle başlar.

İşçi önderinin yaptığı konuşmayla, halaylarla başlar demir yolu işçilerinin grevi:

“İşçiler, arkadaşlarım, şu an binlerce demir yolu işçisi greve başlamış bulunuyor. Burjuva basını günlerdir grevimizi kırmaya çalışıyor. Biz kamu sektöründe çalışıyoruz ama para babaları grevimizle yakından ilgileniyorlar. İşyerimizdeki satılmış sarı sendika aldığı buyruk gereği saldırıya hazırlanıyor. Baskı, terör, entrika kol geziyor ama mücadelemiz yükseliyor. Bugün ülkemizde şiş göbeklilerin uşakları saldırılarıyla, katliamlarıyla halkı yıldırmaya çalışıyorlar. Ama bu saldırılar tüm çalışanların daha bilgilenmelerine, birlik, disiplin ve kararlılıklarının pekişmesine yarıyor. Bizler bütün bunları göre göre, bile bile babalarımızın bizlere bıraktıklarından daha güzel bir dünya bırakacağız çocuklarımıza. Arkadaşlarım, yeryüzünde haykıran binlerce emekçinin sesine kulak verelim...”

Çekildikleri dönemi oldukça gerçekçi ve başarılı biçimde yansıtan “Maden” ve “Demiryol” filminde aktarıldığı gibi akıyordur hayat da. Yavuz Özkan’ın “Demiryol”da yabancı sermaye temsilcilerine söylettiği ve yaşanan ülke koşullarında bir öngörüyü de işaret eden, “Otoriter bir rejim gelmeden karşı hareketi durdurmak mümkün olmuyor,” cümlesindeki otoriter rejime doğru hızla evrilir günler.

Üçüncü Sinema içinde değerlendirilen filmlerden biri de “Çark.” Birçok projede senarist, yönetmen yardımcısı, yapımcı ya da yapım sorumlusu olarak yer alan Muzaffer Hiçdurmaz, 1987 yılında senaryosunu Bekir Yıldız ve Haşmet Zeybek’in yazdığı Çark filmini çeker. “Çark”ta, İstanbul’un kenar mahallerinde yaşayan işçilerin hayatlarından gerçekçi bir kesit sunar yönetmen.

 (1) Hüseyin Kazan, Yılmaz Güney’in Üçüncü Sineması. İletişim Çalışmaları Dergisi Sayı 3 Yıl 2 Ekim - 2017