Sinema ve faşizm

1980’lerde başlayan “Yenidünya Düzeni”nin sonuna geldiğimiz şu günlerde, küresel ilişkiler, varoluşlar yeniden yapılanıp, ‘yeni bir “yenidünya düzeni” kurulurken yakın geçmişte hayal bile edemeyeceğimiz değişimler, oluşumlar yaşanıyor. Bir insan ömrü diyeceğimiz 100 yıllık süreçte çok şey yaşandı ve bugünün genç kuşağı hariç çoğumuz bu yaşananlara tanıklık ettik.

Gerçeğin yerine ‘sanal’ın olgunun yerine algının geçtiği geldiğimiz noktada izler birbirine karıştı, netlikler flulaştırıldı. Örneğin daha önce de başka bir yazıda söylediğim gibi, tanım kullanıma sürüldüğünden bu yana en çok “Beyaz Türk” eleştirisine Beyaz Türk’ler yaptı tanımını onlar kullandı kendileri dışındakileri küçümsemek için.

Bugün da “faşist” sözcüğünü en çok on yıllardır bu ülkede faşist olarak tanımlanan bilinen çevreler kullanıyor, kendilerini antifaşist olarak tanımlıyor. Bugünün iktidarını elinde tutan ana güç ve yavru güç, iktidar ittifakı buna örnektir. 50 yıldır faşist olarak tanımlanan MHP ve ülkücü kesim bugün kendileri dışında herkesi faşist olmakla suçluyor.

Devletin bütün kurumlarını ele geçirerek devletin kendisi olan ve iktidarını baskı, zulüm, yasak, sansür, işkence dikta vb. faşist uygulamalarıyla sürdüren iktidar partisi de kendisi dışındaki (MHP hariç)  tüm muhalefeti, tüm kurumları, STK’leri, muhalif medyayı faşistlikle suçluyor. Peki, nedir bu faşizm, kimdir faşist?

 Asıl konuma ‘Sinema ve Faşizm’ üzerine yazmadan önce bazı bilgi ve notlar paylaşmak isterim.

FAŞİZM ÜZERİNE KISA NOTLAR

Bilinen bir söylemdir; Nazilerden daha tehlikeli olanı, onları alkışlayan kalabalıklar, sıradan insanların faşizme katılması ve onay vermesidir.

Şiddet ve kaba kuvvet kullanan insanları, toplulukları alkışlayan, destek veren, destek verir hale getirilen insan ve insan topluluklarının sessizliğiyle, sessizleştiği noktada başlıyor belki de faşizmin hayat bulması.

Geçtiğimiz yüzyılın en önemli Avusturyalı kadın yazarlarından bizim de Malina adlı romanıyla tanıdığımız Ingeborg Bachmann faşizm üzerine şunları söyler: “Faşizm, atılan ilk bombalarla başlamaz. Her gazetede üzerine bir şeyler yazılabilecek olan terörle de başlamaz. Faşizm, insanlar arasındaki ilişkilerde baslar, iki insan arasındaki ilişkide başlar... Ve ben anlatmak istedim ki, savaş ve barış yoktur, hep savaş vardır.”

Çok doğru olan bu tanımlamayı şöyle açabiliriz; “iktidar” olan, iktidar ilişkilerinin olduğu her yerde faşizm vardır.

Bu şiddet çelişkinin, çatışmanın dozuna göre çeşitlenir. Zengin’in yoksul, üzerinde,

Patronların işçiler üzerinde, erkeklerin kadınlar üzerinde, beyazların beyaz olmayanlar, heteroseksüellerin LGBT bireyler üzerinde uyguladığı baskı ve şiddete tanığız. Bu örneklemeyi aile, okul, güzel-çirkin, zayıf-şişman vb. örneklerle çoğaltabilir, çeşitlendirebiliriz.

Ingeborg Bachmann gibi söylersek faşizm önce, iki insan arasındaki ilişkide başlar...

Bir inanç-ideoloji olarak var olan faşizm ve tarihsel süreci üzerine de şunlar söylenebilir:

Faşizm 23 Mart 1919 tarihinde, Benito Mussolini önderliğindeki bir grup İtalyan’ın Sosyalizme-komünizme karşı savaş açarak başlattıkları hareket ile başlar, 1920’li yılların başında İtalya’da güç kazanır. Faşist hareketin başında yer alan Mussolini’nin İtalya’da etkili bir politikacı olması, mevcut iktidara duyulan tepki, ülkede etkisini derinden hissettiren işsizlik, faşizm ideolojisinin geniş kitleler tarafından benimsenmesine ve İtalya’da iktidar olmasına kadar gidecek olan sürece yol açar.

Genellikle Nazizm ideolojisi Almanya ve dönemin Alman Devlet Başkanı Adolf Hitler ile iç içe geçmiş kavramlar olarak kabul edilmekle birlikte faşizm denilince ilk akla gelen kavramlar da İtalya ve dönemin İtalyan Devlet Başkanı Benito Mussolini olmaktadır. Bu açıdan, faşizm tanımı yapılırken, faşist hareketin 1919 -1945 yılları arasında Benito Mussolini’nin başını çektiği ve 1925-1945 yılları arasında İtalya’nın resmi devlet ideolojisi haline gelen politik güç olduğu söylenebilir.

Adolf Hitler’in 1919 yılında, Almanya’da başlattığı nasyonal sosyalist hareket İtalyan faşizminin bir uzantısı olarak görülebilir. “Hitler’in Almanya’daki iktidarının, Mussolini’den tam 11 yıl sonra gerçekleşmesi, Nazizmin faşizmin farklı bir versiyonu olduğu yorumunun doğmasına da neden olmuştur. Bunun altında yatan temel neden, Nazizm ve faşizmin çoğu öğretisinin birbirine çok benzer olmasıdır. Bu yüzden, nasyonal sosyalizm ve faşizm kimi zaman aynı kavram olarak görülebilmektedir. Hatta Adolf Hitler önderliğinde nasyonal sosyalist hareket kimi zaman Alman faşizmi olarak adlandırılmaktadır.”

Faşizmin bugünkü uygulamalarında da gördüğümüz temel özelliklerinden söz edersek, Nazizm ideolojisi de İtalyan faşizmi de kahramanlara büyük önem vermektedir. İtalyan tarihindeki büyük devlet adamları ve komutanlar faşizm ideolojisi içinde yüceltilir. Alman ve İtalyan faşizminde bize çok da yabancı olmayan bu uygulamalarından söz etmeyi sürdürelim: İtalya’nın geçmişteki büyük zaferleri, modern dönemde faşizm olgusu içinde tekrar yeşerebilecek olan büyük umutları da beraberinde getirmekteydi. Bu açıdan, faşizmin ideolojik amacı derin ulusal kökler temelli “yeni bir adamın” (Kadınlara ideolojik olarak daha az yer verilmekteydi) oluşturulmasıydı. Bu “yeni adam” faşizmin önderi Benito Mussolini’den başkası olamazdı. Bu yüzden Mussolini, kayıtsız şartsız tek önder ve tüm yetkilere sahip olan İtalyanca “il duce” (lider, önder) unvanını alır. Böylece faşizm çatısı altında her şey Mussolini’nin de facto liderliği üzerine belirlenmekteydi.

Alman faşizminde, Nazizm’de de führer (önder) olarak Adolf Hitler kayıtsız, şartsız tek önder ve tüm yetkilere sahipti. Adolf Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisinin ve Üçüncü Alman İmparatorluğu’nun yöneticisi olduğu dönemde hep ‘führer’dir.

Son olarak yaşanan onca deneyimden sonra üzücü bir gelişme olarak şunu da söyleyip konumuza geçebiliriz; faşizm ideolojisi, günümüzde neofaşizm adı altında farklı ülkelerde ortaya çıkmakta, milliyetçilik, ırkçılık, ırkçı-milliyetçilik artmakta, yaygınlaşmakladır.

Not: ‘Sinema ve Faşizm’i haftaya kaldığımız yerden sürdüreceğiz…

 (*) “Sinema ve Faşizm” başlıklı yazımın uzun versiyonu Klaros Dergi’nin Sanat ve Faşizm temalı sayısında yer almıştır. (2021, Yıl: 2, Sayı: 4 Sf. 13)